Assedi 'd Turin dël 1706

	Vos an lenga piemontèisa
	Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

L'assedi 'd Turin dël 1706 a-i é staje quand l'armà fransèisa-spagneula a l'ha cintà la sitadela për 117 di, antramentre che an tuta l'Euròpa as combatìa la Guèra 'd Sucession Ëspagneula. A la fin ëd costa guèra, con la firma dël tratà d'Utrecht dël 1713, Vitòrio Medeo II, Duca 'd Savòja, a l'é dventà 'l prim re 'd soa dinastìa. Për le dimension e l'amportansa dla sità (un-a dle pòche capitaj europenghe cintà dont l'assedi a l'é stàit ëstudià an manera sientìfica) a l'ha avù 'n grand arson an tut ël mond. Situassion ëstòrica Dël 1700 a muirìa, sensa lassè gnun ardité diret, Carl II d'Asburgh, re dë Spagna. Le monarchìe europenghe, che da temp a savìo che 'l sovran a stasìa pa bin, a l'han dàit l'andi a un grand travaj diplomàtich për sërché 'd vagné quaicòsa da costa sucession. A son ëstàit dzoratut ël Re Sol, monarca 'd Fransa dla dinastìa dij Borbon, e l'amperator Leopold I, dla dinastìa dj'Asborgh: ël prim, përchè a l'era mariasse con Marìa Teresa, fija 'd Filip IV dë Spagna e soriastra 'd Carl, e lë sgond përchè a l'era mariasse con Margherita Teresa, seur ëd Carl, donca fija 'd Filip IV. Për tuti e doi ij re l'obietiv a l'era la Spagna e ij sò teniment europengh e ant ël neuv mond. An pì j'Asborgh d'Àustria a l'aviò dle rivendicassion përchè a fasìo part ëd la midema dinastìa che fin-a a col moment a l'avìa goernà la Spagna. Carl II a l'avìa ciamà al papa coma a dovìa comportesse e chiel-sì, për evité che con la Spagna ant le man dj'Asborgh a-i fussa la midema situassion che a-i era staje doi sécoj anans con Carl V, a l'ha consijà al sovran ëspagneul ëd sërne coma sucessor un fransèis. Carl II a l'ha donca sernù Filip ëd Borbon, novod ëd Luis XIV. Quand a l'é stàit dorvù ël testament tantòst a l'é s-ciopà 'l conflit, përchè la neuva aliansa Fransa-Spagna a podìa bolversé j'echilibri polìtich. Ël conflit che peui a l'é ancaminà a l'é famos coma Guèra 'd Sucession Ëspagneula e a l'é durà për pì 'd des ani, an furnend con ij tratà d'Utrecht (1713) e ëd Rastadt (1714). An cost conflit da na banda a-i ero l'Anghiltèra, l'amperi, ël Portugal, la Danimarca e l'Olanda; da l'àutra la Fransa e la Spagna, che a l'avìa acetà 'l neuv re Borbon. Ël Ducà 'd Savòja as trovava antra Fransa e 'l milanèis, che a fasìa part dij teniment ëspagneuj e a l'era l'anliura tra ij doi alià, donca Luis XIV a l'avìa apopré obligà 'l Duca Vitòrio Medeo II a fé n'aliansa con ij franch-ëspagneuj për ëd rason stratégiche. Vitòrio Medeo però a l'avìa capì che costa vira la partìa pì amportanta tra Fransa e Amper as giugava an Italia e nen ant le Fiandre o an Loren-a. Për lòn ël Duca a l'ha fàit n'aliansa con j'Asborgh, valadì j'ùnich che apress na vitòria a l'avrìo acetà l'indipendensa dlë Stat Sabàud. An efet n'aliansa con la Fransa a l'avrìa mach angrandì la dipendensa piemontèisa da la Fransa, che a durava da 'n sécol, antramentre che l'amperator a podìa eufre 'l Monfrà, na part ëd la Lomelin-a e dla Val Sesia, Avgevan e na part ëd la provinsa 'd Noara. Costa sernia a l'era motobin vajanta përchè se ij Savòja a l'èisso përdù, sò stat e soa dinastìa a podìo meuire. Apress costa decision ëd Vitòrio Medeo, Luis XIV a l'ha ancaminà j'operassion militar anans an Savòja e peui an Piemont. Ciapà an mes a doi feu (valadì a òvest la Fransa e a Est l'armà spagneula ch'a controlava 'l milanèis), le tère sabàude a son ëstàite cintà e tacà da tre armà; tòst a son tombà Susa, Vërsèj, Civass, Ivrèja e Nissa (1704) e a l'é restà nomach la Sitadela ëd Turin a separé j'anemis da la vitòria final. Andrinta la sitadela na part pì che fondamental a l'é stàita cola dle galarìe ëd min-a e ëd contra min-a anté che a bogiavo në special còrp ëd tropié: an tut a j'ero 51 (pì 350 ovrié che a dovìo scavé), che da na banda a dovìo patojé la galarìe e da l'àutra a fasìo s-ciopé la póer da s-ciòp sota l'armà fransèisa. Le galarìe a l'avìo na profondeur dë squasi 14 méter. Già dl'agost dël 1705 j'armà franch-ëspagneule a j'ero pronte a taché për dabon Turin, ma ël comandant, ël general Duca de la Feuillade, a l'avìa pensa che ij sò òmo a j'ero pa assè për costa bataja e a l'avìa sërnù dë speté 6 mèis për oten-e d'àutri agiut. Costa sernia a l'é stàita n'eror përchè parèj ij piemontèis a l'han avù 'l temp për fé 'd fortificassion fin-a a le colin-e e ëd preparesse a l'assedi. Ij 13 ëd maj dël 1706 a ancamin-a l'assedi a Turin, con la costrussion ëd linie fortificà, da Lucent a le Molinëtte, për pronté soa avansà con ël but ëd pijé la sitadela. La sità a l'é difendùa da repart sabàud e amperiaj, con l'agiut ëd la popolassion, e a opon na resistensa gorëgna. La vita ant la sità Ij sitadin a son preparasse bin për l'assedi. Le vitovaje a-j rivavo da le provision organisà, dai cit òrt sitadin (dzoratut a Vanchija o a la Pòrta 'd Pò), antramentre che l'eva a vnisìa dai poss. Da l'agost dël 1706 ij fransèis a l'han sarà le contrà 'd campagna che a mnavo a la sità e parèj a l'han blocà j'arforniment che a vnisìo dal fium. La comun-a a l'ha decidù 'd giuté j'afamà ma, ansema a j'àutre spèise 'd guèra, l'assedi a costava 450.000 lire al mèis (na lira a l'era la paga mensil ëd n'artisan). La comun-a a l'ha vendù dle tère e a l'é 'dcò andebitasse për trové ij sòld. Ij sitadin turinèis a j'ero sburdì da le bombe che sensa pietà a ciapavo la sità e për lòn a tacavo sla pòrta 'd soa ca la mistà dla Consolà, an sperand ant la protession ëd la Vèrgin. Ëdcò ij regiment catòlich e luteran a l'avìo sël capel la mistà 'd Marìa. L'assedi Al 14 ëd magg dël 1706 ij franch-ëspagneuj a l'han ocupà la posission dnans a la Sitadela; an cola ocasion n'ecliss dël sol a l'ha coatà ël camp ëd bataja a des ore 'n quart, an fasend veje la costeilassion dël Tòr. Ël sol a l'era 'l sìmbol dël re fransèis Luis XIV e cost aveniment a l'ha dàit un gran coragi ai turinèis, che a podìo speré ant la vitòria. Ël comandant fransèis marchèis Sebastien le Prestre de Vauban, espert sle técniche për cinté le sità nemise, a l'avrìa vorsù taché la sità sël fianch përchè a pensava che la difèisa fondà sle galarìe 'd contramin-a as pudèissa pa bate; nopà, de La Feuillade a l'ha vorsù preparé l'assedi an construend ëd le trincere tradissionaj. Costa decision a l'ha cangià l'arzultà dla bataja. J'assedià, giutà da la popolassion ëdcò ant j'operassion militar, e an dovrand le galarìe 'd contramin-a a l'han massà un përfond 'd nemis e parèj la bataja a l'é seguità për tuta l'istà dël 1706. A l'8 ëd giugn ël Duca dla Feuillade a l'ha mandà 'n nunsi a Vitòrio Medeo II për dì al sovran piemontèis che se a vorìa a podìa seurte da Turin për evité 'l perìcol ëd le bombe. Vitòrio Medeo II a l'é arfudasse për resté davzin ai sò sitadin. Comsëssìa 'l Duca a l'ha peui chità Turin al 17 ëd giugn për arsèive sò cusin ël prinsi Genio ëd Savòja che a l'era an camin che a rivava a giutelo ansema a l'armà amperial. Ant la sità ël comand a l'era restà al general austriach Virico Daun. Ël but fransèis a l'era col ëd dëscheurve l'entré ëd na galarìa për intreve con tuti j'òmo possibij. L'operassion a l'era nen fàcil: tra 'l 13 e 'l 14 d'agost a l'han trovà n'intrada ma a-i son entrà nomach dòp avèj përdù un grand nùmer ëd soldà. Ij piemontèis a son peui stàit bon a fé s-ciopé cola galarìa an sotrand ij nemis. Des di apress ij fransèis a l'han tacà la Mesalun-a ëd Socors con 38 companìe 'd granatié ma 'dcò costa vira ij piemontèis a l'han arpossà cost arsàut an pagand cost trionf con la mòrt ëd 400 soldà. Për evité dj'epidemìe ël cont Daun a l'ha fàit preparé dle tampe e l'ha ordinà 'd brusé ij còrp. A l'é a costa mira che as peul butesse l'episòdi 'd Pero Mica che, an sacrificand soa vita andrinta a le galarìe ant la neuit antra ij 29 e ij 30 d'ost a l'ha ampedì na vira ëd pì ai fransèis d'intré a Turin. La situassion a l'era sempre pì disperà e 'l cont d'Orleans, capitani dl'armà 'd Luis XIV, a l'era ruvà a Turin për deje 'l colp final. La bataja Al 2 dë stèmber ij doi Savòja a son montà dzora la colin-a'd Superga, da andoa a l'é possìbil s-ciairé tuta la sità, për studié la tàtica da dovré contra 'l nemis e a l'han decidù d'argiré ij fransèis an dovrand la part pì gròssa dl'armada al nòrd-òvest ëd la sità, la pì vulneràbil, ëdcò se cola part a l'era la pì avzin-a a le linie fransèise. Ij fransèis, ciapà a l'improvista, a l'han sërcà 'd saresse drinta soe trincere. Al 5 dë stèmber a Pianëssa a l'é stàita blocà na coalera ch'a andasìa al camp fransèis; cost a l'era un sucess motobin amportant përchè an cola coalera a-i ero j'arforniment ëd cartatoce për l'armada fransèisa e parèj ij nemis a l'avrìo combatù con pòche munission. Al 6 dë stémber la maneuvra d'argirament a l'ha portà ij sabàud a butesse tra ij doi fium Dòira e Stura 'd Lans. La bataja final a l'é ancaminà al 7 dë stèmber quand j'àustro-piemontèis a son butasse ans tut ël front an resistend a tuti ij tentativ ëd contraofensiva dij franch-ëspagneuj. Ël pian dël prinsi Genio a mirava a s-cianché l'ala drita fransèisa mersì a l'assion ëd la fanterìa prussian-a guidà dal prinsi Anhalt Dessau. L'atach da costa banda a l'é stàit franch sagnos, e mach dòp quatr tentativ ij prussian a l'han crasà la resistensa fransèisa. Ël regiment fransèis La Marine, colocà pròpi sël fianch drit, a l'é restà sensa cartatoce pròpi al moment dl'atach decisiv e donca ij sò òmo a son artirasse. A costa mira, la vitòria a l'era an camin che a ruvava. La cavalerìa dël prinsi Genio a l'ha dësblà dël tut cola nemisa e a cost atach a l'ha partecipà 'dcò Vitòrio Medeo II; ij fransèis a son ëscapà anvers ij pont sël Pò, an moland l'ala gàucia dl'armà. La liberassion Ij fransèis a l'han përdù apopré 6.000 òmo contra ij 3.000 dij piemontèis. Ant ij dì dòp la bataja, ancora apopré 7.000 fransèis a son mòrt massà dai piemontèis o për le blëssure patìe an bataja. Vitòrio Medeo e 'l prinsi Genio 'd Savòja a son intrà ant la sità liberà da Pòrta Palass e a son andàit al Dòm për pijé part al Te Deum e parèj ringrassié Nosgnor. Sla colin-a 'd Superga, për arcordé costa vitòria, a l'é construisse (për volontà dj Savòja) na basìlica anté che, ancora al di d'ancheuj, minca 7 dë stèmber as fa un Te Deum. Apress la bataja Për arcordé la bataja, che a l'ha motobin marcà la stòria piemontèisa ansema a la vitòria dla bataja dl'Assieta (1747), a son stàit butà ëd pilastrin, con l'ann dël 1706 e la mistà dla Consolà përchè 'l santoari a l'avìa patì gnun-a distrussion e përchè durant l'assedi ij turinèis a butavo costa mistà a protession ëd soe ca. Ij pilastrin a son ëstàit colocà ant ij pòst andoa la bataja a l'é stàita pì violenta (e a-i son ancora ancheuj). Sempre për arcordé sta bataja, un "neuv" borgh turinèis a l'ha arseivù 'l nòm ëd Borgh Vitòria; an pì ant ël sénter ëd la sità a-i son vàire contrà che a arcòrdo, con ij sò nòm, òmo che a l'han fàit ròbe amportante an coj di: Pero Mica e Vitòrio Medeo II. L'assedi ëd Turin a l'é stàit cantà ant L'arpa dëscordà, poema épich-ëstòrich ëd Francesco Antonio Tarizzo. Ëd grande manifestassion a son ëstàite organisà për selebré ij 200 e ij 300 ani dla bataja: dël 1906 ëdcò la ca andoa a l'é nàit Pero Mica a Sajan a l'é stàita proclamà Patrimòni Nassional. Dël 2006, la bataja a l'é fasse torna coma ricostrussion stòrica, mersì a jë sfòrs d'associassion stòriche ruvà pròpi për sòn da mesa Euròpa: andrinta al Mas-cc ëd la Sitadela 'd Turin a l'é organisasse na vajanta mostra dzora l'assedi e la liberassion che a l'ha avù 'n gran sucess ëd pùblich.

Aiuto per la lettura Ayuda para la lectura Help for Reading Rintré ant la Piòla Contaté j'Aministrator Lìber për Amprende Coression ortogràfica Tastadura piemontèisa Portaj e Proget Agiut pr'ij Contributor Travajòt sempi