Sistemàtica

Da Wikipedia.
(Ridiression da Classìfica sientìfica)
Vos an lenga piemontèisa
Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

La Sistemàtica a l'é la siensa ch'a classìfica tuti j'esse vivent.
Fin-a da l'antichità vàire pensator a l'han tentà ëd dé na classificassion a animaj e piante (as peulo arcordesse për esempi Aristòtil e Plinio ël Vej), ma a l'é mach ant ël 1758 che la sistemàtica a pija un caràter sientìfich, grassie a l'euvra Sistema Naturæ dlë svedèis Linneus.
Linneus a l'ha descrivù tute le spece conossùe, an dasend a minca specie un nòm dobi (nomenclatura binària).

Ël nòm ëd na specie, viventa o fòssil, as compon d'almanch 4 element: Géner, specie, AUTOR, ann.

Ël nòm dël géner a va sèmper scrit con la litra inissial majùscola, mentre col dla specie sèmper con l'inissial minùscola, tuti e doi an corsiv. Géner e specie a ven-o scrit mach an latin. L'autor e l'ann as arferisso a la publicassion con la qual la specie a l'è stàita descrivùa për la prima vira. Quaivòlta a l'é indicà 'cò la sot-ëspece, sèmper an minùscol.

Categorìe tassonòmiche[modìfica | modifiché la sorgiss]

Për descrive mej j'organism a son stàite creà dle categorìe tassonòmiche, ordinà an manera geràrchica: ij géner a fan part ëd famije, le famije a fan part d'órdin, j'órdin a fan part ëd class, e via parèj. Viaman ch'as monta sù an sla gerarchìa le caraterìstiche comun-e aj mèmber dij grup a resto minor e sèmper pì basilar. Le sëmijanse antra le specie (o antra ij grup dij livej superior) a peulo esse rapresentà da në schema a erbo (dendrograma): doe specie che a l'han l'istess géner a saran pì sìmij che doi ch'a-l l'han diferent. An via ideal la classificassion a dovrìa fé da specc a le relassion filogenétiche, valadì che da la classificassion dj'organism second na gerarchìa dë smijanse as dovrìa ëdcò comprende coma ch'a l'han fàit le sìngole specie a evòlvse a parte da determinà antenà comun. As peul parèj arcostruve un ver e pròpi erbo evolutiv.

Le categorìe tassonòmiche pì dovrà a son:

  • Domini
  • Regn
  • Phylum (plural phyla) o Tipo o Division
  • Class
  • Órdin
  • Famija
  • Géner
  • Spece


Për fé dj'esempi i podoma consideré sinch specie d'organism bin conossùe e motobin importante an biologìa: ël moschin dla fruta (Drosophila melanogaster), l'òm (Homo sapiens), ël pòis (Pisum sativum), n'arnomà bolè velenos, l' Amanita muscaria e un bateri motobin comun, l'Escherichia coli:


Classificassion Moschin dla fruta Òm Pòis Amanita muscaria Escherichia coli
Domini Eukarya Eukarya Eukarya Eukarya Bacteria
Regn Animalia Animalia Plantae Fungi Monera
Phylum o Division Arthropoda Chordata Magnoliophyta Basidiomycota Proteobacteria
Subphylum o sot-division Hexapoda Vertebrata Magnoliophytina Hymenomycotina
Class Insecta Mammalia Magnoliopsida Homobasidiomycetae Proteobacteria
Sot-class Pterygota Eutheria Magnoliidae Hymenomycetes Gammaproteobacteria
Órdin Diptera Primates Fabales Agaricales Enterobacteriales
Sot-órdin Brachycera Haplorrhini Fabineae Agaricineae
Famija Drosophilidae Hominidae Fabaceae Amanitaceae Enterobacteriaceae
Sot-famija Drosophilinae Homininae Faboideae Amanitoideae
Géner Drosophila Homo Pisum Amanita Escherichia
Spece D. melanogaster H. sapiens P. sativum A. muscaria E. coli