Lissandria

Da Wikipedia.
Vos an lenga piemontèisa
Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.


Lissandria
      
Stat:

Italia

Region:

Piemont

Provincia: Provincia ëd Lissandria
Nòm 'n italian: Alessandria
Coordinà: Latitudin: 44° 54′ 47.1′′ N
Longitudin: 8° 36′ 55.7′′ E

Mostra an sla carta
Autëssa: 95 m s.l.m.
Surfassa: 203,57 km²
Abitant: 93.631 (2019)
Frassion comunaj: Cabanëti, Cantalov, Casalbajan, Cassèina Gròssa, Castisserieu, E Flipòn-na, Ël Bià, E Poròn-na, Ër Mandrògn, E Ventolèina, Ij Lòbi, Ij Moschen, J'Astut, La Spinëta, Leudra, Lita-Paròd, Lònga Fam, Mandrògn, Marengh, Pagèla, Ra Vila, San Giuliän Neuv, San Giuliän Vegg, San Miché, Valmadòna, Val San Bartramé 
Comun dj'anviron: Aluvion Piòvra, Apsèj, Bòsch Marengh, Castlèt Monfrà, Ël Castlass, Fruareu, J'Ovij, La Prèja, Moncasté, Quargnent, Sal, San Salvator, Soleri, Torton-a, Valensa
CAP: 15121–15122
Prefiss tel.: 0131
Còdes ÌSTAT: 006003
Còdes fiscal: A182 
Nòm dj'abitant: Lissandren 
Sant protetor: san Baudolen 
Festa dël borgh: 10 ëd novèmber 
Comune
Posission dël comun an Piemont


Sit istitussional

Lissandria (Lisändria an lissandren e an monfrin, Lisciandria an ligurin, e Alessandria an italian) a l'é na sità dël Piemont ëd 93.631 abitant [1], capleugh ëd l'omònima provinsa.

As treuva a sirca 100 méter an sël livel dël mar, ant la pian-a aluvional formà da Tani e Bormia an corispondensa dla confluensa dij doi fium. Sò teritòri comunal a l'é 'l pì grand ëd tut ël Piemont, soa popolassion a l'é la tersa dla region, d'apress a cole 'd Turin e Noara.

Stòria[modìfica | modifiché la sorgiss]

Ël vast teritòri comunal ëd Lissandria a l'é stàit abità dagià an época motobin antica: a Castisserieu a son stàit fàit artrovament archeològich d'utiss ch'a smìo armonté a la prima Età dla Pera. A parte dal Neolìtich, ij prim ansediament preistòrich as dësvelupo an corispondensa dle vie 'd comunicassion prinsipaj, e antra coste dzoratut ij fium. A l'é për lòn ch'ël teritòri lissandrin a ved viaman spantiesse la presensa dl'òm. J'artrovament a mostro cit grup ëd colonisator dédit a l'agricoltura, a l'anlevament e ai comersi 'd pere levigà. Col passagi a l'Età dël bronz a cambio le costume religiose e as passa a 'n tipo 'd cultura caraterisà da la cremassion. La tomba 'd Lissandria, artrovà davzin a la Cassèina Ciapon-na, a mostra j'element ëd cost'época e a l'é un ëd j'esempi pì arlevant ant l'Italia stentrional. A s'ancamin-a a formé na cultura dë stamp selt-ligurin, con vàire contat con le aree padan-e e con cole transalpin-e. A smìa che j'ansediament ant l'area a sìo sempre restà cit, anfluensà da l'ariv ëd popolassion séltiche che mës-ciandse con cole celt-ligurin-e locaj a l'han comportà quaivòlta la fusion passìfica, quaivòlta la scapada dj'abitant an sij brich.

La region a finiss sota al contròl ëd la Repùblica Roman-a, che antra III e II sécol prima 'd Crist a conquista tuta la Galia Cisalpin-a. L'anession a l'é nen fàcil an coste bande, le tribù dij Ligurin a ven-o anientà e deportà: a së stima ch'a sìo mòrt 16.000 antra ij Ligurin Statielli ch'a popolavo la part meridional ëd l'atual provinsa. Dël 42 a.C. la Galia a oten la pien-a sitadinansa roman-a. As costruisso le strà consolar ch'a colego le colònie fondà ant ij neuv teritòri e ch'a favorisso ij comersi. Antra Derthona e Hasta a passa la via Fulvia e a nass la sità 'd Forum Fulvii, anté ch'ancheuj a-i é la frassion ëd la Vila. A parte dal III sécol dòp Crist, la crisi econòmica e polìtica dl'Imperi a porta a la decadensa dij sènter abità minor: Forum Fulvii a resta 'n cit ansediament rural e le ùniche sità ch'as conservo a son cole tanme Torton-a e Aquae Statiellae ch'a ospito na sede vëscovil. Le invasion dj'esércit strangé e la scarsa adressa a ministré ij cambiament epocaj a l'han portà l'Imperi a terminé dël sécol ch'a fa V.
Santa Maria 'd Castel


L'ariv dij Longobard dël sécol ch'a fa VI a porta a cambié dël tut l'ordinament aministrativ, con la creassion dij Ducà e dël vassalagi. Ël teritòri rural a s'organisa antorn a le curtes, vaste asiende agrìcole anté che jë sgnor locaj a ministravo la giustissia. A nass an costa época la curt ëd Marengh, ch'a l'ha ospità pì 'd vòte ij regnant. A la Spinëta a-i é ancora 'n rest ëd na tor ëd tarda época longobarda che con l'andé dij sécoj a l'ha pijà 'l nòm ëd Tor ëd Teodolinda. Dòp la conversion dij Longobard a la religion catòlica, a së spantio torna le assion d'evangelisassion ëd le campagne. La vita religiosa a treuva ij sò sènter d'anfluensa ant le piev, andova ch'a s'esercitavo batésim e sacrament. Ant l'época dij Franch, dël sécol ch'a fa VIII, a nass la curt ëd Roveré, ant l'atual sènter sitadin a sud dël Tani. La cesa 'd Santa Maria 'd Castel a l'era la piev d'arferiment për Roveré e j'anviron.

La sità 'd Lissandria a snistra e l'abità 'd Bërgoj a drita, colegà da 'n pont ëd bòsch sël Tani, Codex Astensis qui Malabayla communiter nuncupatur, séc. XI-XII
Ant ij sécoj ch'a van da col ch'a fa VIII a col ch'a fa XI, l'area lissandrin-a a l'era nen vàire abità, con l'ecession ëd le curt regiae ëd la Vila, Roveré (Castrum Roboreti), Bërgoj (Bergolium) e Marengh, e dij sènter abità autònom ëd Gamond, Soleri, Quargnent e Flissan. A-i ero dagià relassion strèite antra ij pais prima dla fondassion ëd la sità. La sità neuva a l'é stàita fondà an via ofissial dël 3 ëd magg 1168, ma an cola data a devìa già avèj conseguì na soa strutura topogràfica e aministrativa. La sità a l'é creasse a l'inissi da l'union ëd j'abitant ëd Gamond, Marengh e Bërgoj, peui a son giontasse abitant da Roveré, Soleri, la Vila, j'Ovij e Quargnent. La fondassion a l'é stàita portà anans col sostegn ëd le Comun-e dla Lija Lombarda, an particular col ëd la Repùblica 'd Génoa, e an contrast a le polìtiche imperiaj dl'imperador Federich I Barbarossa e dël sò prinsipal aleà ant la region, ël Marchèis ëd Monfrà. La sità neuva a ven ciamà Lissandria an onor ëd Papa Lissànder III, che a l'avìa sostenù le Comun-e dla Lija Lombarda e scomunicà l'imperador. Dal 29 otóber 1174 al 12 avril 1175 Lissandria a l'é assedià dal Barbarossa ma la sità a riess a superé l'assedi e a costrenze a la fuga ij soldà dl'imperador. Con la Pas ëd Costansa dël 1183, as treuva n'intèisa antra Imperador e Comun-e dla Lija Lombarda. La sità a pija ël nòm ëd Cesaréa, ma mach për chèich agn.

Dal 1198 Lissandria a ven Lìbera Comun-a e as guerna an autonomìa daspërchila për un sécol e mes. A l'inissi dël Tërzent, fatigà dai contrast antra Guelf e Ghiblin e da le guère sensa sust con Ast e col Marcheisà 'd Monfrà, la sità a decid ëd butesse sota la protession dij Viscont, sgnor ëd Milan. Dël 1348 a intra ofissialment a fé part dël Ducà. A la mòrt dël duca Gian Galeass Viscont, dël 1402, ël condoté 'd ventura Facin Can a l'ha conquistà la sità e bon-a part dël Piemont oriental, pijand an assedi e devastand tante sità dl'area lissandrin-a. La sità a resta sota al sò contròl dal 1404 al 1411. D'apress a soa mòrt, grassie 'dcò al matrimòni dël duca Filip Maria con la vìdua dël conodoté, Lissandria a torna ant ël Ducà 'd Milan e a na segue le sòrt për tërzent agn. Con la mòrt ëd l'ùltim djë Sfòrsa, dël 1535 ël Ducà a ven ancorporà ant le tère imperiaj dl'Imperi Roman Sacrà, sota l'imperador Carl V.
La Sitadela 'd Lissandria
Dël 1556 l'imperador a àbdica e a lassa a sò fieul Filip II ël Regn dë Spagna e ij sò possediment italian. Lissandria a passa donca sota al contròl spagneul e a-i resta fin a l'inissi dël Setsent quand che an séguit a la Guèra 'd Sucession Ëspagneula, a la conquista dla sità da part dël prinsi Eugenio ëd Savòja (1707) e al sucessiv Tratà d'Utrecht (1713), a ven cedùa al Ducà 'd Savòja 'd Vitòrio Medeo II, che pòch pì tard, dël 1720, a dven ël Regn ëd Sardëgna.

Re Vitòrio Medeo II, considerand la posission ëstratégica dla sità, a ne organisa la vida polìtica: a istituiss ël ròl dël Governador e a rinfortiss le struture militar, an agiornandle a j'ùltim svilup ëd le fortificassion a la moderna, con la costrussion ëd na Sitadela stragrossa tant da comporté la demolission ëd l'antich borgh ëd Bërgoj. A la fin dël Setsent, ël Piemont a l'é colpì da le bataje espansionìstiche dl'armà fransèisa comandà da Napoleon Bon-a-part. Ai 14 ëd giugn dël 1800 a Marengh as combat un-a dle pì importante bataje 'd Napoleon, ch'a consent la conquista fransèisa dl'Italia dël Nòrd. Dël 1802 Lissandria a l'è ancorporà ofissialment ant la nassion fransèisa e dven ël capleugh dël neuv Dipartiment ëd Marengh. Con la restitussion al Regn ëd Sardëgna, a s'anandia l'época dl'ansidit Arsorgiment e Lissandria a l'é n'important sènter ëd cultura liberal e ai 10 ëd mars 1821 a ved nasse na solevassion mnà da l'ufissial Santor ëd Santa Reusa stansià a la Sitadela, con l'istansa 'd na Costitussion e l'esposission dël drapò italian.

La fàbrica Borsalin, 1910-1915
Con la riorganisassion aministrativa dël Decret Rattazzi (Lèj n.3702, 23 otóber 1859), Lissandria a l'é 'l capleugh ëd na Division (peui Provinsa), dont a dipendìo le Provinse (peui Sircondari) d'Àich, Ast, Casal, Lissandria, Neuve e Torton-a. Ël Sircondari 'd Lissandria a l'era a cap d'óndes Mandament, doi dij quaj comprendent l'atual teritòri comunal: Lissandria intra muros (la sità) e Lissandria extra muros (ij pais e le borgià lissandrin-e dj'anviron). La sconda metà dl'Eutsent a ved nasse an Piemont la rèj feroviaria ch'a ved Lissandria ant na posission ëstratégica al sènter antra Turin, Milan e Génoa. Ij comersi e le industrie a së spantio an pressa e la sità a subiss n'espansion edilissia sensa precedent. A nasso industrie ant ij setor dla cosmética, dij përfum, dj'argent, dij capej, dla mecànica e alimentar. Ant ël Neuvsent lë svilup industrial as consòlida e ant le scond Dòp-guèra Lissandria a riva a superé ij 100.000 abitant. La crisi industrial ëd la fin dël sécol a porta a 'n decrement demogràfich e al riassstament ëd l'economìa local pì basà sël tersiari.

Monument[modìfica | modifiché la sorgiss]

Edifissi sivil e militar[modìfica | modifiché la sorgiss]

Palass Ghilini
Ël Munissipi o Palass Ross

Edifissi religios[modìfica | modifiché la sorgiss]

Coltura[modìfica | modifiché la sorgiss]

A Lissandria a-i é l'Università dël Piemont Oriental Amedeo Avogadro.

A-i é 'dcò na scòla dëstacà dël Politécnich ëd Turin.

Frassion[modìfica | modifiché la sorgiss]

Nòm nativ an Italian
Piemontòfone
J'Astut Astuti
San Miché San Michele
Valmadòna Valmadonna
Val San Bartramé Valle San Bartolomeo
Casalbajan Casalbagliano
Ra Vila Villa del Foro
Cantalov Cantalupo
Cabanëti Cabanette
La Spinëta Spinetta Marengo
Ël Bià Bettale
Lònga Fam Lungafame
Marengh Marengo
Nen piemontòfone
San Giuliän Neuv San Giuliano Nuovo
San Giuliän Vegg San Giuliano Vecchio
Castisserieu Castelceriolo
Ij Lòbi Lobbi
Pagèla Pagella
E Ventolèina Ventolina
Ër Mandrògn Mandrogne
Cassèina Gròssa Cascina Grossa
Lita-Paròd Litta-Parodi
E Flipòn-na Filippona
Ij Moschen Moschini
E Poròn-na Porrona
Leudra Lodra
L'orlògi ëd piassa Garibaldi

Aministrassion[modìfica | modifiché la sorgiss]

La ca dla comun-a as treuva ant lë stòrich Palass ross, an piassa dla Libertà.

Ël sìndich a l'é Giorgio Abonante (PD) dal 28-6-2022.

Sità gemelà[modìfica | modifiché la sorgiss]

Lissandria a l'é gemelà con:

Anliure esterne[modìfica | modifiché la sorgiss]

Arferiment[modìfica | modifiché la sorgiss]

  1. Sorgiss: ISTAT - Bilansi demogràfich al 01/01/2019 [1].


Piassa dla Catedral