Àcid

N'àcid (dal latin acidus, "aspr") a l'é un compòst chìmich ch'a lassa andé ione d'idrògen (H⁺) ant na solussion aquosa o ch'a peul aceté un pàira d'eletron. J'àcid a son caraterisà da un gust aspr, la capacità ëd cambié ël color ëd j'indicador (es. tornassol a ross), e ëd reagì con le base për formé dij saj. An Piemontèis, ël termo a comprend sia sostanse naturaj (es. àcid sìtrich ant ij sitron) che sostanse sintétiche (es. àcid sulfòrich).

Descrission sientìfica

J'àcid a séguito doi modej prinsipaj ëd definission:

Teorìa ëd Arrhenius: n'àcid a l'é na sostansa ch'a lìbera H⁺ ant l'eva (es. HCl → H⁺ + Cl⁻).
Teorìa ëd Brønsted-Lowry: n'àcid a l'é un donador ëd proton (H⁺).
Teorìa ëd Lewis: n'àcid a l'é n'acetor ëd cobie d'eletron.

Proprietà:

pH < 7: j'àcid a bass pH a son pì fòrt.
Reatività: a coròdo metal, a neutraliso le base.
Condutività: j'àcid fòrt a son bon condutor d'eletricità.

Esempi:

Àcid clorìdrich (HCl): present ant lë stòmi për la digestion.
Àcid acetich (CH₃COOH): component dl'asil.
Àcid cìtrich (C₆H₈O₇): ant ij frut sitron.

Classificassion

Fòrt vs. Fej:

Fòrt: HCl, H₂SO₄ (as dissòcio complet).
Fej: CH₃COOH, H₂CO₃ (dissòcio parsial).

Orgànich vs. Inorgànich:

Orgànich: contenent carbòni (es. àcid làtich).
Inorgànich: sensa carbòni (es. HNO₃).

Ossigenà vs. Nen ossigenà:

Ossigenà: H₂SO₄ (con ossìgen).
Nen ossigenà: HCl (sensa ossìgen).

Stòria

Antichità: j'Egissi a dovravo asil (àcid acétich) për dissolve ël metal.
Medioev: j'alchimista a ciamavo j'àcid "spìrit" për soa potensa (es. aqua fortis për HNO₃).
Sècol XVIII: Antoine Lavoisier a identifica l'ossìgen com component essensial dj'àcid (teorìa peui coregiùa).
Sècol XIX: Svante Arrhenius a formula la teorìa moderna dj'àcid.

Piemontèis amportant:

Ascanio Sobrero (1812-1888), chìmich piemontèis, a sintetis la nitroglicerin-a, un compòst àcid sensa stabilità.

Amportansa ant la vita quotidian-a

Alimentar: àcid ascòrbich (vitamin-a C) ant le marmelade.
Medzin-a: àcid acetilsalicìlich (aspirin-a) për fé calé la frev.
Agricoltura: àcid fosfòrich ant ij fertilisant.
Andustria: H₂SO₄ për fabriché detergent.

Ant ël Piemont, j'àcid a son dovrà ant:

Viticoltura: àcid tartàrich për regolé l'acidità dël vin.
Téssil: àcid solfòrich ant la produssion ëd colorant.
Mineraria: àcid clorìdrich për purifiché ij mineraj.

Esempi d'àcid an Piemont

Àcid tartàrich (C₄H₆O₆): present ant le feuje d'uva dël Bareul.
Àcid làtich (C₃H₆O₃): prodovù da la fermentassion dël làit për fé ël formagg Castelmagn.
Àcid cìtrich: dovrà ant le conserve ëd fruta dël Canavèis.

Sicurëssa e regolamentassion

J'àcid fòrt a peulo esse pericolos:

Brusadure: contat con la pel a càusa lesion.
Esalassion: gas tòssich (es. HCl gas).

An Piemont, l'Arpa (Agensìa Regionaj për la Protezion Ambiental) a contròla j'emission d'àcid ant l'ambient.

Àcid ant la coltura piemontèisa

Bagna Càuda: l'àcid acetich dl'asil a-j dà sò savor caraterìstich.
Conserve: j'àcid naturaj (es. dla tomàtica) a son dovrà për fé le conserve ëd verdura.

Dit piemontèis: "L'aspr ëd la vita a l'é come l'àcid: a disfa lë dzorpì, ma a fortiss l'essensial" (proverbi popolar).

Savèj curios

Ant le minere d'òr dël Piemont ossidental, as dovrava l'àcid clorìdrich për estrae ël metal pressios.

Arferiment

Giovanni Donna, Chìmica e Tradission an Piemont, Edission Alzani, 2005.