Arma da feu
N'arma da feu a l'é n'arma ch'a dòvra la fòrsa generà da na esplosion për tiré un proiétil, ëd sòlit prodovù da na reassion chìmica ant na càmera sigurà. A son dovrà ant la guèra, la difèisa përsonal, la cassa, e lë sport. J'arme da feu a l'han revolussionà la stòria militar e social, anfluensand ëdcò la coltura e l'economìa piemontèisa.
Composission e produssion
[modìfica | modifiché la sorgiss]Le arme da feu a son fabricà con:
- Metal (assel, alumini): Për can, percussor, e component struturaj.
- Polìmer sintétich: Për l'impugnadura e part dël càuss.
- Component eletrònich: Ant j'arme moderne për sistema ëd mira o sicurëssa.
La produssion a peul esse artisanal (es. ij frè d'arme stòrich piemontèis) o andustrial (serie an caden-a com ant la fàbrica Beretta, ch'a forniss ëdcò l'esèrcit italian). An Piemont, le fàbriche d'arme stòriche ëd Turin e Coni a produvìo fusij e pistòle për le guère d'unificassion.
Stòria
[modìfica | modifiché la sorgiss]Le prime arme da feu a armonto a la Cin-a dël sécol X, ma a son dësvlupasse an Euròpa ant ël sécol XIV con ij prim canon a póver nèira. Ant ël Piemont medieval, coste neuve tecnologie a son ëstàite dovrà ant j'assedi dij castel (es. ël Castel ëd Verzeul) e ant la protession dle sità.
Ant ël Rinassiment, ël Ducà ëd Savòja a l'ha modernisà soe fòrse con moschet e archibus, dont cheich esempi as peulo vëdde al Musé Stòrich ëd Turin. Ant ël 1706, durant l'Assedi ëd Turin, le arme da feu piemontèise a l'han giugà un ròl decisiv për responde j'atach fransèis.
Con la Rivolussion Andustrial dël sécol XIX, la produssion a l'é dventà massissa, e ël Piemont a l'ha fabricà fusij për l'esèrcit dël Regn ëd Sardëgna, contribuend a l'unificassion italian-a.
Sòrt d'arme da feu
[modìfica | modifiché la sorgiss]Pistòle: Curte e manegiàbile, dovrà për la difèisa përsonal.
Fusij: Longh e precis, për cassa o tir a segn.
Arme automàtiche (es. mitralia): Për feu ràpid ant ël contest militar.
Canon: Arma pesanta për bataje campaj o assedi.
Arm ëd cassa tradissionaj (es. s-ciòp da cass a doe cane): Part dl'artisanà piemontèis.
Utilissassion
[modìfica | modifiché la sorgiss]Militar e polissìa: Difèisa e manteniment ëd la lege.
Cassa: Tradission ant le valade alpine për ël contròl ëd la fauna.
Spòrt: Gare ëd tir a segn (es. al Polìgon ëd Tir ëd Coni).
Colessionism: Arme stòriche conservà ant ij musé o privà.
Impat ambientaj e sfide
[modìfica | modifiché la sorgiss]Le arme da feu a peulo causé:
- Contaminassion da piomb e sostanse chìmiche ant ël teren e l'eva.
- Arzigh për la fauna për via dle balë perdùe.
An Piemont, a son aplicà regole strèite për ël riciclagi dle munission e la bonìfica dle zòne ëd tir.
Arma da feu e cultura piemontèisa
[modìfica | modifiché la sorgiss]Musé: Ël Musé Stòrich Nassional d'Artijerìa a Turin a òspita na colession d'arme da feu dal Medi Ev al di d'ancheuj.
Manifestassion: Reconstrussion stòriche coma la Bataja ëd Marengh, anté ch'as dòvro répliche d'arme àntiche.
Artisanà: J'antich armajeuj piemontèis a j'ero famos për fusij decorà e còrp a còrp.
Literatura: Le geste dij soldà piemontèis a son descrivùe ant ij romanz ëd Guido Gozzano.
Avnì dle arme da feu
[modìfica | modifiché la sorgiss]Le tendense moderne a ancludo:
- Arme inteligente ch'a riconòsso mach l'utent autorisà.
- Material pì leger për ridùe ël pèis.
- Norme pì severe për limité l'acess e prevnì j'abus.