Càncher
Ël càncher a l'é na categorìa ëd maladìe caraterisà da la chërsùa ancontrolà ëd sélule ch'a peulo spantiesse ant ël còrp (metastasi). A peul colpì qualsëssìa òrgan o tissù e a l'é un-a dle prinsipaj cause ëd mòrt an tut ël mond. Ël nòm a ven dal latin cancer, ch'a veul dì granfo, për via dla forma dij tumor ch'a smijo a col animal.
Còsa a l'é?
[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël càncher as dësvlupa quand che le sélule a perdo ël mecanism ch'a régola soa division e soa mòrt natural (apoptosi). Coste sélule anormaj a formo dij tumor malign ch'a peulo invade ij tissù davzin o viagé për ël sistema linfàtich o sanguign (metàstasi).
Cause e Fator d'arzigh
[modìfica | modifiché la sorgiss]Le cause a son multifatoriaj e a peulo anclude:
- Mudà genétiche: Ereditàire o acuistà (es. esposission a sostanse tossiche).
- Ambient: Tabach, àlcol, dieta pòvra ëd fruta e verdura, esposission a radiassion o sostanse chìmiche (es. asbestos).
- Anfession: Virus (es. HPV për ël càncher al còl ëd l'ùter) o bater (es. Helicobacter pylori për lë stòmi).
- Stil ëd vita: Sedentarietà, obesità, esposission al sol.
Tip ëd Càncher
[modìfica | modifiché la sorgiss]A dipend da la region colpìa:
- Carcinòma: Da tessù epiteliaj (es. polmon, mama, prostata).
- Sarcòma: Da tessù conettiv (òss, muscoj).
- Leucemìa: Da le sélule dël sangh.
- Linfòma: Dal sistema linfàtich.
- Melanòma: Da le sélule pigmentarie dla pel.
Sintom
[modìfica | modifiché la sorgiss]Ij sìntom a dipendo dal tip ëd càncher, ma a peulo anclude:
- Pèrdita ëd pèis sensa motiv.
- Fadiga crònica.
- Dolor ch'a passa nen.
- Cambiament ant la pel (neuv ch'a chërso o a càngio d'aspet).
- Sangh ant la pipì, merde, o toss.
Diàgnosi
[modìfica | modifiché la sorgiss]La conferma dël càncher a ven da:
- Esam d'imàgine: Radiografìa, risonansa magnética, TAC.
- Esam ëd laboratòri: Anàlisi dël sangh për trové marcador tumoraj.
- Biopsìa: Campion dël tessù për analiselo sota microscòpi.
Tratament
[modìfica | modifiché la sorgiss]Le terapìe a dipendo dal tipo e dal ëstat dël càncher:
- Chirurgìa: Gavé ël tumor e ij tissù anviron.
- Chimioterapìa: Meisin-e ch'a masso le sélule ch'a chërso an pressa.
- Radioterapìa: Ragg ch'a danegio le sélule cancerose.
- Imunoterapìa: Potensié ël sistema imun për combate ël càncher.
- Terapìe mirà: Meisin-e ch'a colpisso mach le sélule con fator genétich specìfich.
- Assistensa paliativa: Contròl dij sìntom e mejoré la qualità ëd vita për ij cas avansà.
Prevension
[modìfica | modifiché la sorgiss]- Evité ëd fumé e consumé d'àlcol.
- Dieta equilibrà con pòch carn ross e processà.
- Atività fìsica regolar.
- Protession dal sol (crema UV).
- Vacinassion (es. contra l'HPV).
- Screening regolar (es. mamografìa, colonscopìa).
Prògnosi
[modìfica | modifiché la sorgiss]La possibilità ëd varì a dipend da vàire fator:
- Stat ëd la maladìa: Pì prest as treuva, pì àute le chance.
- Tip ëd càncher: Cheich tip (es. tiroide) a l'han na sopravivensa motobin àuta.
- Acess a le cure: An Piemont e ant ij pais avansà, ij tratament a son pì efetiv.
Arserca e Sfide
[modìfica | modifiché la sorgiss]Jë studi a son an camin a serché neuve terapie, coma:
- Medicament genétich: Për bloché le mudà ch'a causo ël càncher.
- Inteligensa artifissial: Për diagnosticà la maladìa an manera pì precisa.
- Medicament personalisà: Basà sël profil genétich dël malà.
Impat Sossial
[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël càncher a l'é na càusa ëd stress econòmich e psicològich për le famije, dzortut ant ij pais pòver andoa ij servissi médich a son limità.
Riferiment
[modìfica | modifiché la sorgiss]Organissassion Mondial dla Sanità (OMS).