Cetacei

Ij cetacei a son na part ëd mamìfer marìn ch'a aparten-o a l'órdin dij Cetacea. A comprendo balen-e, delfin, e fòcine, caraterisà da na completa adatassion a la vita aquàtica. Conossù për soe dimension amponente (es. la balen-a bleu) e soa anteligensa (es. ij delfin), ij cetacei a àbito j'océan e chèich fium dël mond. An Piemont, a son osservà mach ant ij santuari marin o ant ij musé, ma a son present ant ël Mar Mediterani davzin a la Liguria.

Classificassion sientìfica

• Regn: Animalia
• Filum: Chordata
• Class: Mammalia
• Órdin: Cetacea
• Sot-órdin:
  • Mysticeti (balen-e con barba): Fanon për filtré ël plancton.
  • Odontoceti (balen-e con dent): Delfin, fòcine, balen-e sassin-e.

Famije notàbij:

• Balaenopteridae (balen-e sbufatris)
• Delphinidae (delfin oceànich)
• Phocoenidae (fòcine)

Descrission

Ij cetacei a l'han un còrp idrodinàmich, sensa pèil, con na coa orisontal (natatòj) e në strat ëd grass (blubber) për isolassion tèrmica. Caraterìstiche prinsipaj:

• Sofiatòj: Nari an sla testa për respiré (1 ant ij Mysticeti, 2 ant j'Odontoceti).
• Ecolocassion (Odontoceti): Sistema d'orientament con sonaj àut.
• Ale pettoraj: Modificà com natatòri.

Ij pì grand, com la balen-a bleu (Balaenoptera musculus), a peulo rivé a 30 m ëd longhëssa.

Comportament e dieta

• Mysticeti: A mangio krill e plancton, filtrà con ij fanon (lamine cheratinose).
• Odontoceti: Predador d'ësquaj, pess, e calamar, ciapà con dent avuss.

A son animaj sociaj ch'a vivo an grup (strop), con comunicassion complessa (crij, s-ciòp). Le balen-e a migro për mila chilòmetr antra ij pòl e le zòne tropical për riprodov-se.

Abitat

Ij cetacei a coloniso tuti j'océan, dai tròpich a l'Antàrtich. Chèiche specie (es. delfin d'eva dossa) a vivo ant ij fium com l'Amazònia. An Euròpa, ij delfin comun (Delphinus delphis) e le balen-e grise (Eschrichtius robustus) a son present ant l'Atlàntich e ël Mediterani.

Amportansa ecològica

• Contròl ëd le rej alimentar: Manteniment dij predator e dle prede.
• Assorbiment ëd CO2: Le balen-e a giuto a regulé ël cicl dël carboni.
• Bioandicator: Soa salute a reflet lë stat dël mar.

Minasse e conservassion

Ij cetacei a son mincionà da:

• Cassa ilegala (balen-a giaponèisa).
• Inquinament (plàstica, sustanse tòssiche).
• Cambiament climàtich (pèrdita d'ambient).

Programa antërnassional com la International Whaling Commission (IWC) a lìmito la cassa.

Spècie notàbij

• Balen-a bleu (Balaenoptera musculus): Pì grand animal vivent.
• Delfin comun (Delphinus delphis): Present ant ël Mediterani.
• Orca (Orcinus orca): Predador apical dij pod.
• Capodòj (Physeter macrocephalus): Pì grand Odontocet, cassador d'ësquaj gigant.

Ant la cultura piemontèisa

Mancand un'acess diret al mar, ij cetacei a son present ant la cultura për:

• Simbolism: La balen-a a l'é smijà a la fòrsa dla natura (es. la stòria ëd Giona).
• Educassion: Mostre ant ij musé ëd Turin o d'Ast.
• Lenga: Mode com "Grand com na balen-a" për descrive quaicòs d'enorm.

Arferiment

• WWF. (2023). Protection of Marine Mammals.
• MarineBio Conservation Society. (n.d.). Cetacean Behavior.