Chìmica

La Chìmica (dal grech χημεία, "art ëd fonde ij metaj") a l'é la siensa ch'a studia la composission, la strutura, le proprietà, e le trasformassion ëd la materia. A l'é fondamental për comprende ij process naturaj e për lë svilup ëd neuve tecnologìe. An Piemontèis, ël termo a comprend ëdcò j'aplicassion pràtiche ant l'andustria e la vita ëd minca di.

Descrission sientìfica

La chìmica a s'ancàrica ëd:

Element chìmich: sostansa pura che as peul nen decompon-e (es. ossìgen, carbòni).
Compost: combinassion d'element (es. eva: H₂O).
Reassion chìmica: trasformassion antra sostanse (es. combustion, ossidassion).

Ij prinsipi base a son:

Legam ëd conservassion dla massa (Lavoisier): "Gnente as crea, gnente as perd, tut as trasforma."
Tàula periòdica: classificassion d'element basà an sël nùmer atòmich e proprietà.

Stòria

Antichità: j'Egissi a dovravo la chìmica për fabriché véder e profum.
Medioev: j'alchimista piemontèis a sercavo la "piera filosofal" për trasformé ij metal an òr.
Sécol XVIII: Antoine Lavoisier a fonda la chìmica moderna, definend l'ossidassion.
Sécol XIX: Amedeo Avogadro (nà a Turin) a fòrmula la teorìa dle molécole.

Piemontèis famos:

Ascanio Sobrero (inventor ëd la nitroglicerin-a, 1847).
Giulio Natta (Premi Nobel për la chìmica dël 1963 për ij polìmer).

Branche dla Chìmica

Orgànica: studi dël carbòni e dij sò compòst (es. plàstiche, farmach).
Inorgànica: element e compòst sensa carbòni (es. metal, mineral).
Analìtica: anàlisi dle sostanse (es. test ëd qualità dl'eva).
Fìsica: relassion antra chìmica e lej fìsiche (es. termodinàmica).
Biochìmica: process chìmich ant j'organism vivent (es. digestion).

Amportansa ant la vita quotidian-a

Medzin-a: sintesi dij farmach (es. penicilin-a).
Agricoltura: fertilisant e pesticida për mejoré le coltivassion.
Alimentar: conservant, colorant, e control ëd sicurëssa.
Ambient: tratament dij ravage e produssion d'energìa pura (es. pile a idrògen).

Chìmica ant ël Piemont

Ël Piemont a l'ha na tradission andustrial chìmica fòrta:

Andustria dël véder (Cirie, Val Susa): produssion ëd véder për l'Euròpa.
Fàbriche ëd colorant (Canavèis, sécol XIX): base për le tinte naturaj.
Politécnich ëd Turin: arserche an chìmica dij material (es. grafene).

Esempi d'aplicassion locaj:

Lavanda dij lagh: tratament chìmich për ridùe l'acidità dl'eva.

Savèj curios

Ël nitrògen (N₂) a forma ël 78% dl'aria, ma ij sò compòst (es. amonìaca) a servo për fé ij fertilisant.
La tinta ëd Turin (blu ëd cobalto) a l'é stàita dovrà për coloré le ceràmiche dël '700.

Arferiment

Luigi Cerruti, Stòria dla Chìmica an Piemont, Edission Alzani, 1995.