Clima

Ël clima a l'é l'ansem dle condission atmosfèriche (temperadura, pieuva, vent, umidità, ecc.) caraterìstiche ëd na region geogràfica an sël longh perìod, ëd sòlit mzurà an n'arch ëd 30 agn. As deuv nen confondse con ël temp, ch'a l'é na situassion istantanìa o ëd curt termo. Ël clima a l'é n'element fondamental për determiné la biodiversità, l'agricoltura e jë stij ëd vita dj'esse vivent.

Fator ch'a influenso ël clima

Latitùdin: Le region tropicaj (visin a l'equator) a l'han clima càud e ùmid, mentre le zòne polar a son frèide.
Autëssa: Con l'autëssa, la temperadura a cala (6°C për minca 1.000 m).
Distanza dal mar: Le zòne costiere a l'han clima pì moderà, con meno variassion ëd temperadura.
Corent marine: Corent càude (es. Gulf Stream) a smòrzo ël clima; corent frèide (es. Humboldt) a lo fan pì sech.
Atività uman-e: L'emission ëd gas sèra a cambia ël clima global (es. surscaudament global).

Classificassion dël clima

La classificassion pì dovrà a l'é cola dël Köppen, ch'a divid ij clima an 5 grup prinsipaj:

Tropical (A): Càud tut l'ann, sensa stagion frèide (es. Amazonìa).
Sech (B): Pòche pieuve (es. desert dël Sahara).
Temperà (C): Stagion diferensià, sensa estrem (es. Euròpa ossidental).
Continental (D): Invern frèid, istà càude (es. Russia).
Polàr (E): Temperadura sempe sota zero (es. Antàrtich).

Cambiament dël clima

Ël clima a l'é sempe cambià ant la stòria dla Tèra, ma dal sécol XX ij cambi a son ëstàit acelerà da l'òm:

Efet sèra: Aument dij gas (CO₂, metan) ch'a traten-o ël calor solar.
Dësblé dij bòsch: Meno piante për assorbì ël CO₂.
Industria e traspòrt: Consum d'energìa fòssil (petròli, carbon).

Conseguense:

Surscaudament global (aument ëd 1.1°C dal 1850).
Fusion dij giassé polàr e aument dij livej dij mar.
Event estrem (inondassion, suitin-a, uragan).

Clima dël Piemont

Ël Piemont a l'ha na clima temperà con influense continentaj e montagnin-e:

Pianura: Istà càude e ùmide, invern frèid e nevos.
Alp: Invern longh e sech, istà fresche.
Lago Magior: Microclima pì temperà grassie al lagh.

Efet dël clima an sla società

Agricoltura: Coltivassion dipendo da stagion e pieuve.
Salute: Onde ëd calor o maladìe trasmëttùe da zanzare.
Economìa: Dësastr naturaj a costo miliard.

Event climàtch stòrich

Eta dël Giass (2.6 milion agn fa): Periòd ëd glaciassion.
Citassion ëd l'Eta medieval (1300-1850): Frèid estrem an Euròpa.
Onda ëd calor dël 2003 an Euròpa: Oltra 70.000 mòrt.

Arferiment

Peel, M.C. et al. (2007). Classificassion ëd Köppen rivisità.