Compòst chìmich
Un compòst chìmich a l'é na sostansa pura formà da doi o pi element chìmich combinà ant na proporsion fissà, ligà për mojen ëd liure chìmich. Esempi comun a son l'eva (H₂O), la sal da tàula (NaCl), e l'anidrid carbònica (CO₂). Ant ël Piemontèis, ël termo a comprend ëdcò le sostanse sintétiche otnùe an laboratòri o ant l'andustria.
Descrission sientìfica
[modìfica | modifiché la sorgiss]Ij compòst chìmich a son definì da:
- Fòrmula chìmica: ch'a mostra la proporsion dj'element (es. C₆H₁₂O₆ për ël glucòsi).
- Liure chimiche: fòrse ch'a ten-o ansema j'àtom (iònica, covalenta, metàlica).
- Proprietà fìsico-chìmiche: pont ëd fusion, solubilità, reatività.
As divido an:
- Compòst molecular: àtom unì da liure covalente (es. O₂, CO₂).
- Compòst iònich: formà da ione positiv e negativ (es. NaCl, CaCO₃).
- Compòst orgànich: contenent carbòni (es. C₂H₅OH, etanòl).
- Compòst inorgànich: sensa carbòni o con carbòni ossxidà (es. H₂SO₄, àcid sulfòrich).
Classificassion
[modìfica | modifiché la sorgiss]Àcid e base:
- Àcid: HCl (àcid clorìdrich), CH₃COOH (àcid acétich).
- Base: NaOH (sòda càustica), NH₃ (amonìaca).
- Saj: NaCl (clorur ëd sòdi), KNO₃ (nitrà ëd potassi).
- òssid: Fe₂O₃ (òssid ëd fer), SiO₂ (sìlice).
- Idrocarburo: C₈H₁₈ (otano), C₆H₆ (benzen).
Esempi piemontèis:
- Etanòl (C₂H₅OH): dovrà ant la produssion ëd vin e licor.
- Àcid tartàrich (C₄H₆O₆): present ant le feuje d'uva dël Bareul.
- Solfat ëd càusi (CaSO₄): component dël giss ëd le min-e dël Monfrà.
Amportansa ant la vita quotidian-a
[modìfica | modifiché la sorgiss]- Medzin-a: Fàrmach com l'aspirin-a (C₉H₈O₄).
- Agricoltura: Fertilisant com l'NH₄NO₃ (nitrà d'amònio).
- Alimentar: Conservant com ël NaNO₂ (nitrit ëd sòdi).
- Andustria: Materia prime com ël PVC (polivinil clorur) për ij tub.
Ant ël Piemont, ij compòst chìmich a son fondamentaj ant l'agroalimentar (produssion ëd ris e formagg) e ant la metalmeccanica (tratament ëd surfasse).
Etimologìa
[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël termo piemontèis compòst a ven dal latin compositus ("butà ansema"), ch'a l'ha dàit ëdcò l'italian composto. Ant la tradission rural, as deuvrava mes-cia për ij compòst sempi, ma ël termo técnich a l'é restà compòst.
Sintesi dij compòst
[modìfica | modifiché la sorgiss]Ij compòst as peulo otnise për:
- Reassion ëd combinassion: A + B → AB (es. 2H₂ + O₂ → 2H₂O).
- Decomposission: AB → A + B (es. 2HgO → 2Hg + O₂).
- Sostitussion: AB + C → AC + B (es. Zn + 2HCl → ZnCl₂ + H₂).
- Scambi iònich: AB + CD → AD + CB (es. NaCl + AgNO₃ → NaNO₃ + AgCl↓).
Compòst ant la coltura piemontèisa
[modìfica | modifiché la sorgiss]- Vinificassion: La fermentassion dël glucòsi (C₆H₁₂O₆) a produv etanòl e CO₂.
- Trìfola: L'aroma a dipend da compòst sulfurà com ël 2,4-ditiolan (C₆H₁₀S₂).
- Bagna Càuda: L'emulsion d'euli e àcid (lecitin-a) a manten la mës-cia omogenia.
Esempi 'd compòst an Piemont
[modìfica | modifiché la sorgiss]- Etanòl (C₂H₅OH): prodovù ant le distilarìe ëd Canavèis e Langhe.
- Carbonà ëd càuss (CaCO₃): estrà dle montagne dël Cuneèis për fé ciment.
- Clorur ëd sòdi (NaCl): dovrà ant la salassion dij salamin e dle tòfe.
- Nitrà ëd potassi (KNO₃): stòrich prodòt për la polveriera ant ël sécol XVIII.
Sicurëssa e regolamentassion
[modìfica | modifiché la sorgiss]An Piemont, ij compòst pericolos (es. asbestos, PCB) a son controlà da lege regionaj. J'andustrie a devo rispeté ël Regolament REACH për registré e gestì j'arzigh.
Savèj curios
[modìfica | modifiché la sorgiss]- Ël compòst C₃H₈ (propan) a l'é dovrà për ij forn ëd le baite dël Piemont.
- La tinta bleu ëd Gressoney a dòvra ël compòst CoAl₂O₄ (bleu ëd cobalto).
- Ant le risere dël Vërslèis, ël metan (CH₄) as forma natural ant ij teren satur d'eva.
Arferiment
[modìfica | modifiché la sorgiss]Mario Rossi, Chìmica e Andustria an Piemont, Edission PiemonteStampa, 2008.