Domestiament

	Vos an lenga piemontèisa
	Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

Ël domestiament a l'é l'apropiassion e ël contròl da la part ëd na comunità uman-a ëd l'arprodussion ëd na sot-popolassion d'animaj o ëd piante për un profit material, social o simbòlich.

As son riscontrasse vàire conseguense comun-e dël domestiament dij vertebrà: diminussion ëd l'agressività, diminussion dël dimorfism sessual (visadì dle diferense morfològiche antra mas-cc e fumele), scursament dij muso, neuv mantej e via fòrt.

Gavà che për ël can, ij leu andoa a l'é s-ciodù ël fenòmeno dël domestiament as treuvo ant lë Vzin Orient. Ambelelà, un moment dë svòlta a l'é rivaje ant ël milegn ch'a fa VIII aGC: l'anlevament a l'é vnùit a esse l'arsorsa prinsipal ëd carn, e dle modìfiche morfològiche amportante a sugerisso ch'a l'é ancaminasse na selession antensional.

Stòria

Ij prim esempi ëd domesticassion a rivo dal Levant anté che j’uman a l'han comensà a coltivé gran e òrzo, e a anlevé feje e crave. Ël can, domesticà da ël luv, a l'é stàit ël prim animal compagn ant ël pressapòch 15.000 agn fa. An Mesoamérica, la domesticassion dël maìs e dël faseul a l'ha sostnù le civilisassion com ij Maya. An Cin-a, ël ris a l'é stàit la pianta pì amportanta, mentre ant l’Àfrica Sub-Sahariana a son stàite domesticà ël sorgh e ël mil.

Le tape dël domestiament

As arconòsso vàire tape dël process ëd domestiament.

Antropofilìa

Con j'atività uman-e ch'a género dij neuv ecosistema, le spece dite antropòfile a-j coloniso e as adato. A l'é 'l cas dij giari sërvaj, rivà motobin an pressa ant ij vilage.

Conmensalism

An costa anterassion biològica antra doe spece, un-a a sfruta l'àutra sensa danegela, an profitand ëd sò nuriment. A l'é 'l cas dij gat o dle volp, ch'a son ëvnù dapress ai giari, dij luv durant la cassa o dij singiaj con jë scart agrìcoj.

Contròl d'animaj sërvaj

L'òm a lassa che j'animaj sërvaj a virolo an sò ambient. A peul casseje an risparmiandne, miraco nurije o protegg-je contra ij predator.
Costa fas a l'é mal documentà da l'etnografìa.

Contròl d'animaj an catività

Ambelessì j'animaj a son goernà an na sinta. Ant lë Vzin Orient, chèiche técniche ëd cassa con dle rej a prefiguro costa tapa.

Anlevament estensiv

Con ël contròl ëd l'arprodussion a ancamin-a l'anlevament. A comparisso dle prime modìfiche morfològiche: coste a signalo ël domestiament, ma a son pa për fòrsa dovùe a n'atività ëd selession.

Anlevament antensiv

La selession ëd j'element ëd lë strop bon a arproduv-se a marca la fas final dël process. Le modìfiche morfològiche pì visìbij, tanme la forma dij còrn, a comparisso ant le reste archeològiche.

Esempi pràtich

Animaj: Can (da luv), gat (da gat servaj), vaca (da uro), galin-a (da galin-a dla boscaja).
Piante: Gran (da graminacee servaje), pom da tèra (originari dël Perù), ris (domesticà an Cin-a).

Impat ansima a la società e l’ambient

La domesticassion a l'ha përmëttù la nàssita ëd sità e l’aument ëd la popolassion, ma a l'ha ëdcò causà l’alterassion dj’ecosistem. L’agricoltura intensiva a l'ha riduvù la biodiversità, e l’anlevament a contribuiss a le emission ëd gas ëd sèra. D’àutra part, la dipendensa da pòche spece domesticà a l'ha aumentà l'arzigh ëd maladìe o d’influense ambientaj.

Diferense antra domesticassion, dòma, e anlevament

Dòma: A l'é l’adestrament d’un animal sìngol për rendlo ùtil (es. elefant servaj domà).
Anlevament: A l'é la gestion ëd popolassion già domesticà për otnì prodot (làit, lan-a).
Domesticassion: A l'é na trasformassion genética e morfológica ëd na spece ant ël cors ëd sécoj.

Controversie e considerassion moderne

La domesticassion moderna a l'ha ancorporà le biotecnologìe (OGM) e l’inseminassion artificial. Sòn a l'ha causà dij débat an sl’ética dj’antervent ant la natura e an sla pèrdita ëd spece servaje. Jë sfòrs d’ancheuj a son andrissà a preservé la diversità genética e a mejoré le condission ëd vita dj’animaj d’anlevament.

Conclusion

La domesticassion a l'ha trasformà tant la società uman-a che ij paisage naturaj. Combin ch’a l’abia portà a d’avansament econòmich e culturaj, a deuv esse gestìa con responsabilità për garantì n’equìlibri antra ij besògn dl’òm e ël rispet për la natura.