El Niño
El Niño a l'é un fenòmen climàtich ch'a consist ant ën surscaudament ëd la surfassa dël l'Océan Passìfich tropical oriental, con conseguense globaj ans ël temp e le stagion. A fa part dël cìcl ciamà ENSO (El Niño-Southern Oscillation) e as manifesta a intervaj irregolar, ëd sòlit minca 2-7 agn. Sò nòm a ven da "El Niño Gesù", dàit dai pëscador peruvian përchè l'efet as fà sente d'invern, vers ël di dël Natal.
Cause
[modìfica | modifiché la sorgiss]El Niño as dësvlupa për via d'un dësbalans ant l'antërassion tra l'océan e l'atmosfera:
- Anvlupament dij vent alisé: Ij vent ch'a van da est a òvest ant ël Passìfich tropical as andebolisso o a cambio diression.
- Spostament d'eva càuda: L'eva càuda acumulà ant ël Passìfich ossidental as ëspantia vers l'América meridional.
- Cambi ant la pression atmosfèrica: La pression a cala ant ël Passìfich oriental e a chërs ant l'ossidental (fase ciamà Southern Oscillation).
Efet globaj
[modìfica | modifiché la sorgiss]El Niño a l'ha efet diferent an sle zòne dël mond:
- América meridional: Pieuve fòrte, inondassion, e pèrdite ëd pësca (es. colassa dël stock d'anciove).
- Sud-est asiàtich e Australia: Suitin-a, tempeste ëd póer, e arzigh d'incendi.
- Àfrica oriental: Pì ùmid ant la part oriental, ma suitin-a ant ël sud.
- América dël Nòrd: Invern pì càud ant ël nòrd-òvest, tempeste pì fòrte ant ël sud.
Conseguense econòmiche:
- Pèrdita ëd coltivassion (café, cana da sùcher).
- Aument dij pressi dle materie prime.
- Dësastr naturaj (fran-e, maladìe trasmëttùe da l'eva).
Fase opòsta: La Niña
[modìfica | modifiché la sorgiss]La Niña a l'é la fase opòsta dël cicl ENSO, con eva pì frèida dël normal ant ël Passìfich oriental. A peul porté a condission opòste a cole d'El Niño, com pì suitn-a ant ël Perú e pieuve fòrte ant l'Australia.
Event stòrich
[modìfica | modifiché la sorgiss]- 1982-1983: Un dij pì fòrt El Niño, con dann për 8 miliard ëd dòlar e 2.000 mòrt.
- 1997-1998: Ël pì intens registrà, con tempeste ant jë Stat Unì e fusion dij giassé ant l'Antàrtich.
- 2015-2016: El Niño ch'a l'ha contribuì al récord mondial ëd temperadura.
Monitoragi e prevision
[modìfica | modifiché la sorgiss]Le organizassion com la NOAA (Stat Unì) e la WMO a ten-o sot euj El Niño con:
- Satélit për misuré la temperadura dl'ocean.
- Boe oceanogràfiche për controlé le corent.
- Model climàtich për prevëdde j'efet 6-9 mèis prima.
El Niño e ël Piemont
[modìfica | modifiché la sorgiss]An Piemont, El Niño a peul influensé:
- Invern pì moderà: Meno fiòca ant le Alp për via dij vent càud.
- Stagion ùmide pì curte: Cambi ant le pieuve primaverile.
Arferiment
[modìfica | modifiché la sorgiss]Philander, S.G. (1990). El Niño, La Niña, and the Southern Oscillation.