Eletromagnetism

L'eletromagnetism a l'é na branca dla fìsica ch'a studia j'antërassion antra camp elétrich e camp magnétich, e soe aplicassion pràtiche. A l'é un dle quatr forse fondamentaj dla natura e a l'ha un ròl sentral ant la tecnologìa moderna, dai motor elétrich a j'onde radio. La teorìa clàssica dl'eletromagnetism a l'é stàita unificà da James Clerk Maxwell ant ël sécol XIX con soe equassion ëd Maxwell.

Natura dl'eletromagnetism

L'eletromagnetism a descriv com:

• **Càriche eletriche** a géner-o un camp elétrich.
• **Càriche an moviment** (corrent elétrica) a produvo un camp magnétich.
• **Camp variàbij** a peulo generé d'onde eletromagnétiche (es. lus, onde radio).

Ij fenòmen eletromagnétich a son governà da le equassion ëd Maxwell, ch'a colego camp elétrich (E) e magnétich (B) con le sorgiss (càriche e corent).

Equassion ëd Maxwell

Le quatr equassion a formo la base teòrica:

1. **Lej ëd Gauss** për ël camp elétrich: La càrica elétrica a l'é la sorgiss dël fluss elétrich.
2. **Lej ëd Gauss** për ël camp magnétich: A esisto pa ëd monopòj magnétich (tuti ij magnet a l'han nòrd e sud).
3. **Lej ëd Faraday**: Un camp magnétich variàbil a génera un camp elétrich rotassional (andussion).
4. **Lej ëd Ampère-Maxwell**: Na corent elétrica o un camp elétrich variàbil a génera un camp magnétich.

Ste equassion a prevedo che le onde eletromagnétiche a viagio a la velocità dla lus ant ël veuid.

Sorgiss e Fenòmen

• **Sorgiss naturaj**:
  • Lòsna (corent elétrica an atmosfera).
  • Camp magnétich terestr (generà dal moviment dël fer fluì ant ël nùcleo dla Tèra).
  • Aurore polar (antërassion antra partìcole solar e l'atmosfera).
• **Sorgiss artifissiaj**:
  • Eletromagnet (avolgiment d'un fil condutor dantorn a un nùcleo ëd fer).
  • Circuit elétrich (fluss ëd càriche ant un condutor).
  • Antene (emission ëd onde eletromagnétiche).

Usagi e Aplicassion

L'eletromagnetism a l'é dovrà ant:

• **Energìa**: Motor elétrich, generator, trasformator.
• **Comunicassion**: Radio, television, sviciofonin (a travers ëd onde eletromagnétiche).
• **Medzin-a**: Risonansa magnética (MRI), electrocardiograma.
• **Astronomìa**: Telescòpi radio për studié l'Univers an dij longheur d'onda diferente.

Stòria

• **William Gilbert** (1600): A studia ël magnetism e a conia ël termo "elétrich".
• **Hans Christian Ørsted** (1820): A nota che na corrent elétrica a devia na bùssola, colegand eletrissità e magnetism.
• **Michael Faraday** (1831): A dëscheurv l'andussion eletromagnética.
• **James Clerk Maxwell** (1865): A unifica eletrissità, magnetism, e lus ant soe equassion.
• **Heinrich Hertz** (1887): A conferma sperimentalment l'esistensa dle onde radio.

Efet e Impat

• **Salute**: Camp eletromagnétich fòrt a peulo causé scaudament dij tessù (es. forn a microonde). A l'é studià l'efet a longh termin dle onde radio.
• **Ambient**: L'inquinament eletromagnétich (es. antërferense con dij sistema eletrònich).
• **Sicurëssa**: Protession contra la lòsna (parafulmine) o ij cort-circuit.