Engignerìa genética

Engignerìa genética a l'é l'ansem d'arzigh e técniche për modifiché ël material genétich (DNA) ëd n'organism për otnì tràit specìfich. Sta dissiplin-a a l'ha arvolussionà la medzin-a, l'agricoltura e l'andustria, ma a l'é ëdcò al sènter ëd debat étich e sossiaj.

Stòria

L'engignerìa genética a l'ha soe rèis ant jë studi dël sécol XX. Ant j'agn 1970, ij siensià Herbert Boyer e Stanley Cohen a l'han realisà ël prim esperiment ëd DNA arcombinant, an anserend gen ëd na ran-a ant un bateri. Dël 1983, la prima pianta modificà geneticament (un tabach) a l'é stàita creà. Ant ij agn 1990, l'arzigh dla tomàtica Flavr Savr (modificà për marcà pì dëstiss) a l'ha duvertà la stra a j'aliment OGM. Dël 2012, la tecnològìa CRISPR-Cas9 a l'ha përmëttù ëd modifiché ij gen con precision sensa precedent.

Técniche prinsipaj

DNA arcombinant: Anseriment ëd gen estrani ant un organism për atribuìe 'd tràit neuv (es. resistensa a j'erbicid).
CRISPR-Cas9: Sistema basà an sla difèisa dij bateri, dovrà për "tajé" e cangé sequense specìfiche ëd DNA.
Sernùa ëd gen: Eliminassion ëd gen ch'a causo maladìe o ch'a ridùvo la produtività.
Sintesi genética: Creassion ëd DNA artifissial për gionté funsion neuve.

Aplicassion

Medzin-a:
- Produssion d'insulin-a uman-a da bateri modificà.
- Svilup ëd terapìe genétiche për traté maladìe com la fibrosi cìstica.
- Creassion ëd vacin, com col contra l'Epatite B.
Agricoltura:
- Piante resistente a j'inset (Mais Bt) o a la suitin-a.
- Coltivassion con pì vitamìn-e (Ris Òr).
Andustria:
- Organism modificà për produve enzima për dësblé la carta o fé 'l formagg.
- Bio-combustìbij generà da micro-organism.

Crìtiche e sfide

Ética: La modìfica dël genoma uman ("designé masnà") a l'é condanà da vàire organisassion.
Salute: Preocupassion su alergìe o efet a longh termo dj'OGM, bele che jë studi a në garantisso la sicurëssa.
Ambient: Arzigh ëd contaminassion genética a specie sarvaje o ridussion dla biodiversità.
Contròl econòmich: Brevèt su la vita e dominansa dle multinassionaj com Monsanto.

Futur

Le neuve frontiere a ancludo:

Terapie genétiche personalisà: Tratament për maladìe genétiche ràire basà sul DNA dël passient.
Sintesi d'organism antregh: Creassion ëd "genòma artifissiaj" për produve combustìbij o mangé.
Gene drive: Tecnìche për ëspantié gen modificà ant na popolassion d'inset (es. për eliminé la malarìa).

Vardé ëdcò

Colegament estern

Organisassion Mondial dla Sanità - Regole an sl'engignerìa genética.
Nature - Arserche recente an sl'argoment.