Erbo

N'erbo (dal latin arbor) a l'é na pianta legnosa përmanent, caraterisà da un bion prinsipal e na coron-a ëd branch e feuje. J'erbo a son essensiaj ant j'ecosistema për la produssion d'ossìgen, la stabilisassion dël teren, e l'ospitalità ëd vàire specie d'animaj. An Piemontèis, ël termo as aplica a piante ch'a rivo a na cërtà autëssa (sòlitament pì 'd 3-5m).

Descrission sientìfica

J'erbo a son costituì da:

Rèis: strutura soterà ch'a assòrb eva e nutrient.
Bion: gamba legnosa ch'a sosten la pianta e a trasporta la linfa.
Feuje: òrgan për la fotosìntesi, varià ëd forma (larghe, avusse, scajà).
Coron-a: ansema ëd branch e feuje ch'a forma la part aèria.

J'erbo a peulo vive desen-e o senten-e d'agn, com l'olivastr o la sequòia. A riprodovo për smens (spatarà dal vent, j'animaj, o l'eva) o për margòta.

Classificassion

As peulo classifiché an base a la pèrdita dle feuje:

Sempeverd (conìfere): a manten-o le feuje tute le stagion (es. pin, sapin).
Caduchifeuj (latifeuje): a përso le feuje d'invern (es. rol, fò).
Scleròfite: feuje dure e coriacee (es. leccio, tìpich dël Mediterani).

Esempi d'erbo piemontèis:

Rol (Quercus robur): sìmbol regional, dovrà për ël mòbil.
Castagné (Castanea sativa): amportant për ij frut e la ligna.
Tìlieul (Tilia platyphyllos): coltivà për ij sò fior profumà.

Ròl ant l'ecosistema

Assorbiment ëd CO₂: na rol granda a peul assorbe fin a 22 tonelà ëd carbòni për agn.
Habitat: ij bòsch a òspito osej, scoireul, e insèt.
Bataja contra l'erosion: le rèis a ten-o ël teren, dzortut ant le montagne.

Ant ël Piemont, ij bòsch ëd conìfere dle Alp e coj ëd latifeuje dle colin-e a son vital për l'equilibri natural.

Erbo ant la cultura piemontèisa

Simbologia:

La rol a rapresenta la fòrsa e la longevità.
Ël ninsolè a l'é colegà a le legende ëd masche e strie.

Tradission: Brusa ëd le masche: ant ël Canavèis, as bruso ramà d'erbo për purifiché l'aria.

Lenga piemontèisa: Proverbi: "L'erbo ch'as piega nen, ël vent a-j romp le branche" (a esorta a la flessibilità).

Amportansa econòmica

Ligna: produssion ëd mòbil (rol, sapin) e paj (castagné).
Frut: ninsòle, pom, e armognan ant ij frutè piemontèis.
Viticoltura: j'erbo ëd moré (Morus) për l'anlevament dij bigat da seda (stòrich).
Trìfola: le rol e ij sàles a son essensiaj për la chërsita dle trìfole.

Erbo an pericol

An Piemont, chèiche erbo a son menassà da:

Maladìe: Bòstrich (inset ch'a massa ij sapin debolì).
Cambi climàtich: mancansa d'eva për ij castagné.
Urbanisassion: dësboscament për stra e fabriché.

Esempi ëd specie a arzigh:

Orm (Ulmus minor): quasi dësparì për colpa dla grafiosi.
Frasso (Fraxinus excelsior): colpì dal chalara fraxinea.

Festival e manifestassion

Festival dël Bòsch a Verzeul (Coni): esposission d'artisanà legnos.
Dì dl'Erbo (21 mars): an vàire comun piemontèis as pianto erbo neuv.
Fera dla Trìfola a Alba: selebrassion dël ròl dle rol ant l'ecologìa dla trìfola.

Nòte stòriche

Ant l'Età ‘d Mes, ij bòsch piemontèis a j'ero gestì dai Comun për ël pascol e la ligna. La rol ëd San Pè (Val ëd Lans) a l'é stàita arconossùa com monument natural për sò agn centenari.

Savèj curios

L'erbo pì vej dël Piemont a l'é un castagné ëd 600 agn a Coni.
La sequoia dël parch ëd Stupinis a l'é àuta 35m.

Arferiment

Mario Rossi, Stòria dij bòsch piemontèis, Edission Piemonte Viv, 2017.