Fase (materia)

Na fase (dla materia) a l'é na forma distinta ant la qual la materia a peul esiste, caraterisà da propietà fìsiche e chìmiche omogenee. Le fas prinsipaj a son ël sòlid, ël lìquid, ël gas, e ël plasma, ma a esisto ëdcò d'àutre fas meno comun-e, com ël condensà ëd Bose-Einstein o la materia dij quark e gluon. Le fas a dipendo da condission com temperadura, pression, e volum, e a peulo cangesse a travers ëd process ciamà cambi ëd fase.

Natura dle fase

Minca fase a l'ha caraterìstiche specìfiche:

**Sòlid**: Volum e forma fissà. Le partìcole a son organisà an struture rigide (cristalin-e o amòrfe) e a peulo mach vibré.
**Lìquid**: Volume fissà ma forma variàbil (as adata al recipient). Le partìcole a peulo score l'un-a an sl'àutra.
**Gas**: Gnun volum o forma fissà. Le partìcole a son lìbere e a vempio tut lë spassi disponìbil.
**Plasma**: Gas ionisà (con eletron e ion lìber), condutor d'eletrissità. Present ant le stèile e ij tub a lus neon.
**Condensà ëd Bose-Einstein**: Formà a temperadura davzin a lë zero assolù (-273.15°C), anté che le partìcole a agisso com n'onda sola.

Classificassion

Le fas a peulo esse classificà an bas a soa strutura e propietà:

**Fas clàssiche**: Sòlid, lìquid, gas, plasma.
**Fas nen clàssiche**:
- **Sòlid amorf**: Sensa strutura cristalin-a (es. véder).
- **Lìquid cristalin**: Partìcole organisà com ant un cristal ma con mobilità (es. LCD).
- **Supercrìtich**: Condission andoa gas e lìquid a son indistinguìbij (pressión e temperadura àute).

Cambi ëd fase

Ij passage antra fase a son ciamà cambi ëd fase e a ciamo ëscambi d'energìa (calor latent):

**Fondiment**: Sòlid → Lìquid (es. giassa ch'a fond).
**Solidificassion**: Lìquid → Sòlid (es. eva ch'a dventa giassa).
**Evaporassion/Boiling**: Lìquid → Gas (es. eva ch'a beuj).
**Condensassion**: Gas → Lìquid (es. vapor ch'a deventa eva).
**Sublimassion**: Sòlid → Gas sensa passé për lìquid (es. giassa sëcca).
**Deposission**: Gas → Sòlid (es. formassion ëd brin-a).

Aplicassion

La comprension dle fas a l'é vitala ant:

**Industria**: Siderurgìa (tratament dij metaj), produssion ëd semicondutor (cristal ëd silissi).
**Tecnologìa**: Sistema ëd refrigerassion, display a lìquid cristalin (LCD).
**Siense naturaj**: Studi dël còrp celest (plasma ant le stèile), cicl dl'eva.
**Medicin-a**: Crioterapìa (usagi dël frèid estrem), sterilissassion a vapor.

Stòria

**Antichità**: J'element tradissionaj (tèra, eva, aria, feu) a j'ero considerà le fas dla materia.
**Sécol XVII**: Robert Boyle a studia la relassion antra pression e volum dij gas.
**Sécol XIX**: Michael Faraday a l'ha studià la liquefassion dij gas.
**1924-1925**: Satyendra Nath Bose e Albert Einstein a teoriso ël condensà ëd Bose-Einstein.
**Sécol XX**: Dëscuerta dël plasma e dle fasi supercrìtiche.