Filosofìa indian-a

La filosofìa indian-a a comprend le tradission filosòfiche ch'a son dësvlupasse ant ël sub-continent indian, da j'orìgin antiche fin-a al di d'ancheuj. A l'é un-a dle pì veje tradission filosòfiche dël mond, con na stòria ëd pì che 3.000 agn.

Stòria e evolussion

La filosofìa indian-a a peul esse dividùa an quatr perìod prinsipaj:

Perìod vedich (1500-600 a.C.): ij Veda e j'Upanishad
Perìod epich (600 a.C.-200 d.C.): formassion dle scòle filosòfiche
Perìod dle scòle clàssiche (200-1200 d.C.): dësvlup sistemàtich
Perìod modern (1200 d.C.-adess): ancontr con l'Ossident e arnassita

Caraterìstiche generaj

La filosofìa indian-a a presenta vàire element distintiv:

Enfasi an sla liberassion (moksha) com but final
Acetassion dël karma e dël samsara
Ròl sentral ëd la meditassion e dle pràtiche spirituaj
Arferiment a j'autorità (Veda) ma ëdcò a la rason
Anteresse për la psicologìa e jë stat ëd cossiensa

Scòle filosòfiche

Scòle ortodosse (Åstika)

A aceto l'autorità dij Veda:

Nyaya: lògica e epistemologìa
Vaisheshika: metafìsica e categorìe dla realtà
Samkhya: dualism antra materia e spìrit
Yoga: tècnica për la liberassion
Mimamsa: anterpretassion dij Veda
Vedanta: conclusion dij Veda

Scòle eterodosse (Nastika)

A arfudo l'autorità dij Veda:

Budism: ansegnament ëd Siddhartha Gautama
Jainism: ansegnament ëd Mahavira
Carvaka: materialism e empirism radical

Scòle prinsipaj an detaj

Vedanta

La scòla pì anfluenta dla filosofìa indian-a:

Advaita Vedanta (Shankara): non-dualism, Brahman a l'é l'ùnica realtà
Vishishtadvaita (Ramanuja): non-dualism qualificà
Dvaita (Madhva): dualism, Dé e le ànime a son separà

Budismo

A presenta vàire scòle filosòfiche:

Theravada: la veja scòla
Mahayana: ël grand veìcol
Vajrayana: ël veìcol ëd manta
Madhyamaka (Nagarjuna): la via ëd mes
Yogacara: mach cossiensa

Yoga

Sistema pràtich për la realisassion spiritual:

Patanjali: Yoga Sutra
Raja Yoga: yoga real
Hatha Yoga: yoga dël còrp

Tema filosòfich sentraj

Epistemologìa (Pramana)

Le sorgiss ëd conossensa vàlide:

Pratyaksha: percession direta
Anumana: anferensa
Shabda: testimoniansa verbal
Upamana: comparassion
Arthapatti: presupòst
Anupalabdhi: non-percepiment

Metafìsica

Brahman: la realtà assolùa
Atman: l'ànima individual
Prakriti: la materia primordial
Purusha: lë spìrit primordial
Karma: la lej ëd càusa e efet

Ética

Dharma: dover moral
Ahimsa: non-violensa
Purushartha: j'òbligh ëd la vita
Ashrama: jë stadi dla vita

Autor e pensator amportant

Yajnavalkya (antich): grand savi védich
Buddha (563-483 a.C.): fondator dël Budismo
Mahavira (599-527 a.C.): fondator dël Jainism
Patanjali (sécol II a.C.): fondator dël Yoga
Shankara (788-820): Advaita Vedanta
Ramanuja (1017-1137): Vishishtadvaita
Madhva (1238-1317): Dvaita Vedanta
Swami Vivekananda (1863-1902): portà la filosofìa indian-a an Ossident

Euvre fondamentaj

Ij Veda: test sacrà pì antich
J'Upanishad: speculassion filosòfiche
Bhagavad Gita: poema filosòfich
Yoga Sutra ëd Patanjali
Brahmasutra: fondament dël Vedanta
Prasthanatrayi: e tre sorgiss dël Vedanta

Anfluensa e contribù

La filosofìa indian-a a l'ha:

Anfluensà tuta la cultura asiàtica
Dàit nassita a sistema religios mondiaj
Anspirà la psicologìa moderna
Anrichì la filosofìa ossidental contemporania
Contribuì a jë studi ëd lògica e epistemologìa

Filosofìa indian-a moderna

Ij dësvlup recent:

Neovedanta: reinterpretassion moderna
Filosofìa ëd Aurobindo: integral yoga
Mahatma Gandhi: non-violensa e vrità
Sarvepalli Radhakrishnan: sìntesi est-òvest
J. Krishnamurti: libertà da la conossensa

Vëdde ëdcò

Bibliografìa

Radhakrishnan, S. Indian Philosophy, 1923-1927
Hiriyanna, M. Outlines of Indian Philosophy, 1932
Dasgupta, S. A History of Indian Philosophy, 1922-1955