Fium Giàun
Ël Fium Giàun (an cinèis: 黄河, Huáng Hé, «Fium Giàun») a l'é un dij fium pì longh e amportant dl'Asia oriental, con na longheur ëd 5.464 km. A traversa la Cin-a sentral e setentrional, e a l'é stàit ël bassin ëd nàssita dla siviltà cinèisa. Soa ciamà «Giàun» a ven dal sediment ëd lòss (tèra giaunastra) ch'a caria, ch'a-j dà na colorassion caracterìstica.
Percors e geografìa
[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël Fium Giàun a nass ant le montagne ëd la provinsa dël Qinghai (Cin-a ossidental), ant l'altopian dël Tibet, a n'autëssa ëd 4.500 méter. A traversa eut provinse cinèise (Qinghai, Sichuan, Gansu, Ningxia, Mongolia Antërior, Shaanxi, Shanxi, Henan, e Shandong) prima d'ësbochesse ant ël Mar Giàun. Sò bassin idrogràfich a coata 752.000 km².
Ij sò prinsipaj afluent a son:
- Fium Wei
- Fium Fen
- Fium Luo
La part central dël fium a l'é ciamà «ël deul ëd la Cin-a» për via dij problema ëstòrich ëd inondassion e cambiament dël cors, ch'a l'han causà mòrt e devastassion.
Amportansa stòrica e cultural
[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël Fium Giàun a l'é considerà la «mare dla siviltà cinèisa». Ant ël bassin dël fium, ant ël perìod Neolìtich (7000-3000 a.C.), a son dësvlupasse le prime colture sedentarie, coma cola ëd Yangshao. Le sità antiche com Luoyang e Xi'an a son ëstàite capital ëd dinastìe imperiaj e sentr ëd comersi e filosofìa.
Ij cinèis a l'han dovrà ël fium për l'irigassion, ël trasport, e la produssion d'energìa. La costrussion ëd dighe e canal, com ël Grand Canal, a l'ha marcà l'ingegnerìa idràulica dla Cin-a antica.
Sfide ambientaj
[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël Fium Giàun a l'é angagiasse an problema grav:
- Sedimentassion: Ël lòss a vemp ij let ëd fium, aumentand l'arzigh d'inondassion.
- Inquinament: J'andustrie e l'agricoltura intensiva a danegio d'aque motobin contaminà.
- Dighe e gestion ìdrica: La costrussion ëd dighe com cola ëd Xiaolangdi a l'ha riduvù le inondassion ma a l'ha alterà l'ecosistema.
Ant j'agn recent, ël govern cinèis a l'ha ancaminà dij programa për la protession dël fium, comprèisa la riforestassion dël Bassin ëd la Tèra Giàuna (Loess Plateau).
Ant la mitologìa e la coltura
[modìfica | modifiché la sorgiss]Ant la mitologìa cinèisa, ël Fium Giàun a l'é associà al dragon e a l'imperador, sìmboj ëd potensa. A l'é ëdcò present ant la literatura e la poesìa, com ant ij vers ëd Li Bai, un dij pì grand poeta dla dinastìa Tang.