Fonz
Ij fonz (dal latin fungus) a son organism eucariòtich ch'a aparten-o al regn dij Fungi. A son diferent da le piante e da j'animaj, e a l'han un ròl essensial ant j'ecosistema për decompon-e la materia orgànica.
Descrission sientìfica
[modìfica | modifiché la sorgiss]Ij fonz a son formà da na rej ëd filament ciamà miceli, che as dëstend ant ël teren o ant ël substrà. La part visìbil, ciamà carpòfor (o "capel"), a l'é la strutura ch'a produv le spore për la riprodussion. A esisto ëd fonz comestìbij, velenos, e coj ch'a vivo an simbiosi con le rèis dle piante (micorise).
Etimologìa
[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël termo piemontèis fonz a ven diretament dal latin fungus, mantnù ant la forma piemontèisa. An italian as dis fungo.
Amportansa ant la natura
[modìfica | modifiché la sorgiss]Ij fonz a son decompositor essensiaj: a trasformo la materia mòrta an sustanse nutriente për ël teren. Minca ann, ant le foreste piemontèise, ij boscaté e j'espert a cheujo dij fonz comestìbij coma ij bolé (Boletus edulis), ij galèt (Cantharellus cibarius), e ij pinareuj (Lactarius deliciosus).
Fonz ant la tradission piemontèisa
[modìfica | modifiché la sorgiss]Ant la cusin-a piemontèisa, ij fonz a son ingredient pregià. As deuvro ant ij risòt, le supe, e le conserve sot'euli. La cheujìa dij fonz a l'é n'atività tradissional, con regulassion rìgide për evité ëd danegié j'ambient. Ant la cultura popolar, cheich fonz a l'han ëd nòm caraterìstich:
- Cravin (Amanita muscaria): velenos, con ël capel ross e ij pont bianch.
- Lansèt (Hygrophorus marzuolus): comestìbil, cojù a la fin dl'invern.
Fonz velenos
[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël Piemont a l'ha ëdcò dij fonz pericolos, coma l'Angel ëd la mòrt (Amanita phalloides), responsàbil ëd la pì part dj'avelenament mortaj. A l'é fondamental nen cheuje fonz sensa esperiensa.
Festival e manifestassion
[modìfica | modifiché la sorgiss]An vàire pais piemontèis as organizo Fere dij Fonz d'otonn, com ël "Fungo d'Òr" a Alba o la "Mostra dij Fonz" ant la Val Susa. Coste ocasion a buto an evidensa l'amportansa econòmica e cultural ëd cost organism.
Nòta stòrica
[modìfica | modifiché la sorgiss]Ant ël Medioev, ij fonz a j'ero ciamà "nissù dël diav" për via ëd soe caraterìstiche misteriose. La siensa moderna a l'ha dëscoatà sò ròl ant la salute dij bòsch.
Da savèj
[modìfica | modifiché la sorgiss]- A l'é nen na pianta! Ij fonz a l'han un regn separà.
- A respiro ossìgen coma j'animaj.
- A fan parte dle lìcher (lichen), an simbiosi con le alghe.
Esempi ‘d fonz an Piemont
[modìfica | modifiché la sorgiss]- Bolè (Boletus): arconossù për sò savor.
- Pongòla (Morchella): raira e stimà.
- Cucumela (Macrolepiota procera): grand e delicà.
Arferiment
[modìfica | modifiché la sorgiss]- Carlo Montanari, Flora e fauna dël Piemont, Turin, 2010.