Furmìa

Le furmìe a son dij cit inset sociaj ch'a aparten-o a la famija dij Formicidae (órdin Hymenoptera). A vivo an colònie organisà e a son trovà an tut ël mond, fòra che ant le region polar. A l'han un ròl ecològich amportant coma decompositor, predador, e disseminador ëd smens. A esist-o pì ëd 12.000 specie ëd furmìe, con na granda varietà ëd comportament e adatament.

Stòria

Le furmìe a son ëstàite studià già ant l'antichità, con Aristòtil ch'a l'ha descrivù soa organisassion sossial. Dël 1758, Carl Linnaeus a l'ha classificà le prime specie ant sò Systema Naturae. Ant ël sécol XX, ël mirmecòlogh E.O. Wilson a l'ha rivolussionà lë studi dle furmìe con soe arserche an sl'evolussion sossial e la comunicassion chìmica.

Caraterìstiche

Organisassion sossial:
- Regin-a: A pon j'euv e a dirigg la colònia.
- Ovariere: Furmìe fumele sensa ale, ch'a fan travaj ëd manteniment, difèisa, o nutriment.
- Mas-cc: A l'han na vita curta e a servo mach për la fecondassion ëd la regin-a.
Strutura fìsica:
- Còrp dividù an testa, torach, e adòmen (con un sutil ëstrangolament antra torach e adòmen).
- Anten-e genicolà (angiontà) për sensoré l'ambient.
- Mandìbole fòrte për porté ëd càrich.
Comunicassion: A dòvro feromon për marché ij senté, ciamé d'agiut, o identifichesse.

Ciclo ëd vita

Euv: Fàit da la regin-a.
Larva: Alimentà da j'ovriere con saliva o ujà ridòta.
Ninfa: Ant un boj ëd seda (pupa), anté ch'a riva la metamòrfosi.
Adult: A dventa ovriera, mas-cc, o regin-a neuva.

Classificassion

Le furmìe as divido an vàire sot-famije, tra le pì conossùe:

Formicinae: Furmìe comun (es. Formica rufa, furmìa rossa).
Myrmicinae: Includ Solenopsis invicta (furmìa ëd feu) e le furmìe ch'a coltivo ij fonz.
Dolichoderinae: Furmìe ch'a produvo d'àutri odor për marché.
Ponerinae: Furmìe predatris con pinse potent.

Amportansa

Ecologìa:
- Aerassion dël teren: Creo galarìe ch'a mës-cio l'aria ant ël sol.
- Contròl dij parassit: A mangio euv ëd póer o d'àutri inset.
- Disseminassion ëd smens: Cheuje ij gran për mangé, ma ch'a dësbelo cole ch'a resto.
Për l'òm:
- Agricoltura: Specie com le furmìe rosse a contròlo ij parassit, ma d'àutre a danegio le coltivassion.
- Siensa: Studià për soe strategìe ëd cooperassion e inteligensa coletiva.

Menasse

Specie invasiva: Furmìe com la Linepithema humile (furmìa d'Argentin-a) a danegio j'ecosistema locaj.
Dëstrussion dj'ambient: Urbanisassion e deforestassion a ridùo ij leu ëd nidificassion.
Cambiament climàtich: A àltero ij cicl ëd riprodussion e la disponibilità ëd nutriment.

Riferiment

Hölldobler, B. (1990). "The Ants". *Harvard University Press*.