Infraross

L'infraross (o radiassion infrarossa) a l'é na part ëd lë spetr eletromagnétich con na longheur d'onda pì longa che cola dla lus visìbil, ma pì cita che cole dle microonde. Soa longheur d'onda a peul varié da 700 nanométer (al confin con la lus rossa) fin a 1 miliméter (prima dle microonde). A l'é associà a l'emission ëd calor da part ëd còrp càud, dagià che vàire sorgiss naturaj o artifissiaj a emëtto radiassion infrarossa.

Natura dl'infraross

La radiassion infrarossa a l'é generà prinsipalment dal moviment tèrmich dle partìcole ëd na sostansa. A peul esse dividùa an tre bande prinsipaj:

• Infraross avzinà (700 nm – 1,5 µm): dovrà ant le comunicassion (contròl ëd televisor) e ant la fotografìa.
• Infraross mesan (1,5 µm – 30 µm): dovrà ant la spetroscopìa e ant l'astronomìa.
• Infraross leugn (30 µm – 1 mm): associà a l'emission tèrmica ëd còrp a temperadura ambient.

Contrariament a la lus visìbil, l'infraross a peul nen esse vëddù da l'euj uman, ma a peul esse rilevà con d'aparà speciaj com ij termògraf o ij sensòr ëd calor.

Produssion e Sorgiss

Le sorgiss d'infraross a peulo esse:

• Naturaj:
  • Ël Sol (emëtt ëd calor e radiassion ant lë spetr infraross).
  • Tèra e j'àutri còrp càud ant l'Univers (es. le stèile).
  • Essèj vivent (emission ëd calor dal còrp uman o d'animal).
• Artificiaj:
  • Làmpade a infraross për riscaudament o terapìa.
  • LED infraross ant ij telecomand.
  • Sorgiss industriaj (fornasse, sistema ëd sùcher).

Usagi e Aplicassion

L'infraross a l'ha n'ampia varietà d'aplicassion:

• Termografìa: për visualisé le diferense ëd temperadura (es. control ëd l'isolament ëd ca, medzin-a veterinaria).
• Astronomìa: telescòpi infraross për osservé stèile e galassie nen visìbij an ëd bande àutre.
• Militar e Sicurëssa: visor noturn për la vision an condission ëd pòca lus.
• Medzin-a: terapìa për artrite o për gionté ij mùscoj.
• Tecnologìa: sensor ëd presensa, sistema ëd comùnicassion sensa fil.

Efet e Sicurëssa

An general, la radiassion infrarossa a l'é nen ionisanta, ma a peul causé:

• **Scaudament**: esposission prolungà a sorgiss fòrte (es. làmpade) a peul porté a ustion ëd la pel o dann a j'euj.
• **Anterferensa**: j'aparà infraross a peulo avèj problema con la lus dël Sol o con d'àutre sorgiss ëd calor.

A l'é important dovré protession (es. lent ëd sicurëssa) ant le aplicassion industriaj.

Stòria

• William Herschel (1800): a l'ha dëscuvert l'infraross an studiand la distribussion ëd la temperadura ant lë spetr solar.
• Samuel Pierpont Langley (1880): a l'ha inventà ël «bolòmeter» për misuré la radiassion infrarossa.
• Sécol ch'a fa XX: svilup dij prim sensòr infraross për us militar e sivil.

L'ultraviolet (o radiassion ultraviolëtta, UV) a l'é na part ëd lë spetr eletromagnétich con na longheur d'onda pì cita che cola dla lus visìbil, ma pì longa che cole dij raj X. Soa longheur d'onda a peul varié da 10 nanòmeter (nm) fin a 400 nm. La radiassion UV a l'é nen visìbil a l'euj uman, ma a l'ha d'efet significativ an sla salute, l'ambient e la tecnologìa. A l'é classificà an tre categorìe prinsipaj: UV-A, UV-B e UV-C.

Natura dl'ultraviolet

La radiassion ultraviolëtta a l'é generà da sorgiss ch'a emëtto energìa a àute frequense, com ël Sol, le làmpade al vapor ëd mercuri o ij LED speciaj. A l'é dividùa an:

• UV-A (315–400 nm): Pénetra an profondità ant la pel, associà a l'invecchiament cutàneo.
• UV-B (280–315 nm): Responsàbil dle brusadure solar e dël arzigh ëd càncher ëd la pel. Na part a l'é blocà da lë strat ëd l'ozòn.
• UV-C (100–280 nm): Ël pì energétich e pericolos, ma a l'é assorbì quasi completament da l'atmosfera terestra.

L'UV a peul ionisé dij materiaj e alteré le molécole, com cola dël DNA, portand a mutassion.

Produssion e Sorgiss

Le sorgiss d'ultraviolet a peulo esse:

• Naturaj:
  • Ël Sol (la pì granda sorgiss ëd UV për la Tèra).
  • Stèile e fenomen cosmològich (es. esplosion ëd supernòve).
• Artificiaj:
  • Lampade UV për tanning, sterilissassion o anàlisi chìmiche.
  • Làser UV ant l'industria e la medzin-a.
  • Sorgiss ëd lus nèira (dovrà për scoprì le macie ëd sangh).

Usagi e Aplicassion

L'ultraviolet a l'ha vàire aplicassion pràtiche:

• Medzin-a: Sterilissassion d'utiss médich (UV-C), terapìa për maladìe dla pel (es. psoriasi).
• Industria: Induriment ëd resin-e o vernis con UV.
• Sicurëssa: Identificassion ëd document con inciòstr sensìbij a l'UV.
• Astronomìa: Studi ëd le stèile giovo o dle galassìe lontan-e.
• Ambient: Purificassion ëd l'eva con sistema UV për massé ij bateri.

Efet e Sicurëssa

La radiassion UV a peul esse tant benéfica che danosa:

• **Benefissi**: Produssion ëd vitamin-a D ant ël còrp uman.
• **Arzigh**:
  • Brusadure, rughe, e càncher ëd la pel për esposission ecessiva al Sol.
  • Dann a la còrnea (cheratite) o a 'l cristalin (catarata).
  • Deteriorament ëd material com plàstiche o tessù.

Për protege-se, a son dovrà: creme solar con SPF, vestiari protetiv, e ël limité l'esposission ant le ore pì càude.

Stòria

• Johann Wilhelm Ritter (1801): A l'ha dëscuvert l'UV osservand che dij saj d'argent as ës-ciaravo ëd pì fòra da lë spetr visìbil.
• Niels Ryberg Finsen (1903): Premi Nobel për sò travaj an sla terapìa UV contra ël lupus.
• Ann 1980: Dëscuerta dël përtus ant lë strat ëd l'ozòn, causà da gas CFC, ch'a l'ha aumentà l'atension an sj'efet dël UV-B.