|
La lenga danèisa o danèis a l'é parlà dzortut an Danimarca, anté ch'a l'é lenga ofissial.
Soa forma dël dì d'ancheuj a l'é l'arzultà 'd na longa evolussion, dont l'ancamin a l'é identificà, për convension, con ël danèis rùnich (800-1150), ch'i conossoma mersì a apopré 230 anscrission, për la pì part curte.
A goernava ancor vàire caraterìstiche dël pròto-nòrdich, dzortut ant la morfologìa e ant ël léssich, ma a-i ero ëdcò d'inovassion.
Lë stadi apress a l'é stàit ël danèis antich (1150-1350), lenga dle prime redassion ëscrite ëd test ëd drit, dle prime tradussion e rielaborassion ëd test religios e literari dl'età ëd mes.
J'inovassion prinsipaj a l'han rësguardà la fonologìa, për esempi l'andeboliment ëd le vocaj finaj.
La flession nominal a l'é arduvusse a doi cas; a l'é spantiasse l'usage dle preposission; ant la sintassi a l'era dominanta la coordinassion.
Ant ës perìod, ansema a la cristianisassion dël pais, a l'é consolidasse l'usage dl'alfabet latin.
Ël lengage giurìdich a l'era essensialman nòrdich, ma a-i comparivo dij latinism e vàire element bass-alman, dovù ai rapòrt econòmich e polìtich motobin ës-ciass con la lija anseàtica.
A l'época dël danèis mojen (1350-1525) ij test a son ancor an gran part ëd tradussion e d'adatament, ma ël danèis a ancaminava a esse dovrà tanme lenga ëd canselerìa.
Ël sistema fonològich a l'ha avù soe dariere mutassion ch'a l'han avzinalo a col dël di d'ancheuj.
La flession a l'é motobin semplificasse; ant la sintassi ël model latin a l'ha portà n'aumenté dla subordinassion.
A l'ha seghità e a l'é aumentà l'intrada d'element lessicaj latin e bass-alman.
A l'época dël danèis modern (1525-1700) l'antrodussion dla stampa e l'arforma protestanta a l'han viaman ëmnà a na stabilisassion ëd la lenga scrita, fondà an sla parlada dël Sjaelland; tutun ël latin a restava bin present tanme lenga ëd coltura.
La fonologìa e la morfologìa a j'ero giumaj motobin sìmij a cole dël di d'ancheuj.
Ant ël sécol ch'a fa XVII a son comparì ij franseisism.
L'época dël danèis contemporani as fa ancaminé, për convension, dal 1700.
Soa caraterìstica pì voajanta, da na mira fonética, a l'é la presensa dl'oclusiva glotidal.
La morfologìa a l'é assè complicà: a smon n'artìcol definì enclìtich, doi géner (nèutr e nen nèutr) ant l'artìcol e ant la concordansa antra nòm e agetiv, quatr géner pronominaj, na flession nominal arduvùa a l'oposission antra singular e plural e a l'andicassion dël genitiv con -s an qualsëssìa nùmer e géner, la mancansa ëd desinense përsonaj e ëd distinsion ëd nùmer ant la flession verbal.
Da la mira sintàtica, a-i é na gran varietà ant l'usage dle preposission, an rapòrt a na strutura assè rèida dla frase.
Për lòn ch'a toca al patrimòni lessical, la base nòrdica a l'é anrichisse ant ël cors dij sécoj d'aquisission latin-e, bass-alman-e, fransèise e, dzortut ant ij temp recent, anglèise.
Për lòn ch'a rësguarda le variante locaj dla lenga, a-i son dle caraterìstiche regionaj ant j'àree marginaj dlë Jylland a ant j'ìsole.
Anfluense dal danèis a son presente an chèiche parlade svedèise meridionaj.
Na literatura original an danèis a ancamin-a assè tard.
Ij prim document trovà, j'anscrission rùniche, a l'han d'anteresse lenghìstich e stòrich, ma franch nen literari.
L'usage dl'alfabet latin për la redassion ëd test volgar a së spantia da la fin dël sécol ch'a fa XII; a l'é dzortut dovrà pr'ëscrive ëd test giurìdich (laj dël Sjaelland, dlë Jylland, dla Scania) durant ël sécol ch'a fa XIII.
Ma a resta malfé consideré costi test, scrivù an na lenga fòrt arcàica e an na pròsa ch'a arciama l'andi dla ressitassion oral, tanme literari.
La prima tradussion an danèis dël Neuv Testament a armonta al 1524; cola ëd tuta la Bibia, sota la tùa ëd Cristian III, al 1550.
Ant ij sécoj XVI e XVII as peul armarchesse na cita produssion teatral.
Con l'aprocesse dël sécol ch'a fa XVIII a compariss an Danimarca ël pietism e a ancamin-a n'amportant arnovament literari, possà da l'anluminism, dont l'esponent pì amportant a l'é ël polìgraf L. Holberg (1684-1754), arnovator dla pròsa literaria danèisa e dël teatro nòrdich.
A ancaminé dal sècol ch'a fa XVIII la Danimarca a sta dapress, pì che an passà, a l'evolussion literaria europenga.
A travers ël pietism e ël sentimentalism as anandia, prima che ant ël rest dël Nòrd, ël romanticism ëd model alman e con chiel l'arcuperé dij valor colturaj nòrdich, con l'euvra d'A. Oehlenschläger (1779-1850), poeta dël dësvij nassional, e ëd N.F.S. Grundtvig (1782-1872), promotor tra l'àutr dj'università popolar, dont la prima a l'é stàita fondà, dòp soa mòrt, dël 1884.
Motobin presenta e debatùa a l'é la fiamenga filosofìa alman-a dël sècol ch'a fa XIX.
Dzortut amportant an cost perìod a son S. Kierkegaard (1813-1855) e Hans Christian Andersen (1805-1875), miraco lë scritor pì avosà an lenga danèisa.
Pì tard as fa stra la poética simbolista, con J. Jørgensen (1866-1956), S. Claussen (1865-1931) e d'àutri.
Ant ël passage al Neuvsent ij modej a resto ij grand ëscritor dël sécol ch'a fa XIX.
A-i compariss, ëd tansantan, ël piasì për le tradission locaj, për na sòrt ëd documentarism, coma për H. Pontoppidan (1857-1943) e J.V. Jensen (1873-1950).
A manco pà l'espressionism, ël surealism, la literatura populista, e a séghita a vive ël romanz naturalista.
Dòp dla sconda guèra mondial a fiorisso le posission esistensialiste, coma për ël poeta T. Bjørnvig.
Vajanta a l'é ëdcò la produssion teatral ëd K. Munk (1898-1944) e ëd C. Soya.
Në schema ëd classìfica dël danèis a peul esse:
- Còdes ISO 639-1: DA
- Còdes ISO 639-2: DAN
Arferiment bibliogràfich për chi a veul fé dj'arserche pì ancreuse[modìfica | modifiché la sorgiss]
http://www.sil.org/iso639-3/documentation.asp?id=dan
|
|
