Mèis
Un mèis a l'é na partission dël calendari ch'a corispond a na division dël temp basà an sl'ann solar o lunar. A l'é dovrà për organisé j'atività uman-e, le stagion, e le festività. La paròla a ven dal latin mensis, ch'a veul dì «lun-a», arferendse al cicl lunar.
Definission astronòmica
[modìfica | modifiché la sorgiss]Mèis lunar: Anviron 29,5 di, basà sla durà d'un cicl complèt dle fase dla lun-a.
Mèis solar: Part ëd l'ann solar, ch'a dura anviron 30,44 di.
Mèis calendarial: Definì dai calendari (es. Gregorian) con un nùmer fiss ëd di, da 28 a 31.
Mèis ant ël calendari gregorian
[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël calendari gregorian, dovrà an Piemont e an vàire pais, a l'ha 12 mèis con durà variàbil:
Gené (31 di)
Fërvé (28 o 29 di)
Mars (31 di)
Avril (30 di)
Magg (31 di)
Giugn (30 di)
Luj (31 di)
Ost (31 di)
Stèmber (30 di)
Otóber (31 di)
Novèmber (30 di)
Dzèmber (31 di)
Ij nòm dij mèis a ven-o dal latin e a arfleto la stòria roman-a (es. Luj da Giulio César, Ost da l'imperator August).
Mèis ant j'àutri calendari
[modìfica | modifiché la sorgiss]Calendari islàmich: 12 mèis lunari (29 o 30 di), sensa coression con l'ann solar.
Calendari ebràich: Lunisolar, con mèis ëd 29 o 30 di e agn bisest për mantnì l'aliniament.
Calendari cinèis: Mèis lunar con nòm basà ans le costelassion e feste tradissionaj.
Usagi ant la cultura piemontèisa
[modìfica | modifiché la sorgiss]Ij mèis a guido le tradission agrarie e festività locaj:
Gené: Epifanìa (6 ëd Gené) con la Befana.
Fërvé/Mars: Carlevé (Carnaval) con feste com la «Bataja dle Arance» a Ivreja.
Avril: Fèra ëd San Giòrs (23 d'Avril), patron ëd j'armeje.
Stèmber/Otóber: Vëndëmmia (cujìa dl'uva) ant le region vinìcole.
Dzèmber: Preparassion dël Nadal con ël «Paneton» e marcà dle feste.
Stòria e evolussion
[modìfica | modifiché la sorgiss]Ant l'antica Roma, ël calendari a l'avìa 10 mèis (da Mars a Dzèmber). IJ mèis ëd Gené e Fërvé a son ëstàit giontà dël re Numa Pompili. La riforma giulian-a (46 a.C.) a l'ha stabilisà la durà dij mèis com a l'é ancheuj, peui rangià dal calendari gregorian dël 1582.
Curiosità
[modìfica | modifiché la sorgiss]Fërvé: L'ùnich mèis con 28 di (29 minca 4 agn).
Stèmber, Otóber, Novèmber, Dzèmber: A l'ero originariament ij 7m, 8m, 9m, e 10m mèis (da septem, octo, novem, decem an latin).
An Piemontèis, le fras popolar a colego ij mèis a la vita cotidian-a:
«Mars citrin, temp bel e temp fin» (Mars variàbil).
«Ost càud, fruta e pom da tute le part».
Mèis e società
[modìfica | modifiché la sorgiss]Ij mèis a son fondamentaj për l'organisassion dël travaj, dla scòla, e dle feste. An Piemont, a son ëdcò n'ocasion për arnové le tradission, com ij mërcà ëd Natal a Dzèmber o le sagre d'istà.