Mecànica clàssica

La mecànica clàssica a l'é la branca dla fìsica ch'a studia ël moviment dij còrp sota l'assion ëd fòrsa, aplicàbil a scala macroscòpica e a velocità motobin pì cite che cola dla lus. A l'é stàita lë truent prinsipal për comprende la natura dal sécol XVII al sécol XIX e a resta essensial për l'angignarìa, l'astronomìa e vàire àutre dissiplin-e sientìfiche. Soe teorìe a son basà dzortut slë Laj ëd Newton, ma a comprendo ëdcò ij contribù ëd Lagrange e Hamilton.

Fondament teòrich

La mecànica clàssica a pòsa su tre concet prinsipaj: 1. **Laj ëd Newton**:

• **Prima ley** (d'inersia): Un còrp a manten so stat ëd repòs o ëd moviment uniform fin ch'a l'é nen forsà a cambielo.
• **Seconda ley** (F = ma): L'acelerassion d'un còrp a l'é proporzional a la forza aplicà e anversament proporzional a soa massa.
• **Tersa ley** (assion e reassion): A minca assion a corëspond na reassion d'ugual grandëssa ma ëd diression opòsta.

2. **Conservassion ëd l'energìa e dël moment**: L'energìa mecànica (cinética + potensial) e ël moment linear a son conservà ant un sistema isolà.

3. **Formulassion lagrangian-a e hamiltonian-a**: Descrission dël moviment an dovrand fonsion d'energìa e equassion diferensiaj, pì flessìbij për sistema compless.

Camp d'aplicassion

La mecànica clàssica a l'ha aplicassion ant:

• **Angignarìa**: Progetassion ëd pont, màchine, e struture ch'a devo resiste a fòrse esterne.
• **Astronomìa**: Predission dël moviment dij pianeta e dle stèile (es. lej ëd Kepler).
• **Veicoj**: Studi ëd l'acelerassion, ëd frission, e l'idrodinàmica.
• **Fìsica dij material**: Compòrtament ëd solid e fluid sota stress.

Lìmit e evolussion

Malgré soa efetività, la mecànica clàssica a faliss an cas ëd:

• **Velocità davzin a cola dla lus**: A dev esse sostituìa da la relatività special.
• **Partissele submicroscòpiche**: A l'é nen aplicàbil a lë scale atòmiche e subatòmiche (dovrand la mecànica quantìstica).
• **Sistema caòtich**: Difìcil da predì për via dla sensibilità a le condission inissiaj (es. teorìa dël caos).

Stòria

• **Galileo Galilei** (sécol XVII): A stabiliss ël concet d'inersia e a studia l'acelerassion dij còrp an caduta.
• **Isaac Newton** (1687): A formalisa le tre laj dël moviment e la ley ëd gravitassion universal ant ël lìber _Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica_.
• **Leonhard Euler** e **Joseph-Louis Lagrange** (sécol XVIII): A svilupo le formulassion matemàtiche për sistema compless.
• **William Rowan Hamilton** (sécol XIX): A introduv l'apròcc hamiltonian për semplifiché ij càlcoj.