Ninsòla
La ninsòla (nòm sientìfich: Corylus avellana) a l'é ël frut dël ninsolé, un cit erbo o busson dla famija dle Betulaceae. Cost frut sëch, ciamà ëdcò nissòla, a l'é arnomà për sò savor aromàtich e sò ampiegh ant la cusin-a e l'industria dossariera piemontèisa. Ël Piemont a l'é un dij produtor prinsipaj d'Euròpa, dzortut grassie a la varietà Tonda Gentil dël Cuneèis (IGP), coltivà ant le [[Langhe] e ël Roé.
Botànica
[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël ninsolé a l'é un busson ch'a peul rivé a n'autëssa ëd 3-5 méter. Soe feuje a son rotonde con ël bòrd dentà, e i sò fior mas-cc (ament) a son longh e pendent, mentre le fior fumele a son cite e viòla. Ël frut, la ninsòla, a l'é na nos proteta da na scòrsa legnosa (la greuja) e da na fojëtta verda ch'as dësquata a madurassion. La part comestìbil a l'é la smens (ël gran), giàuna e crocanta.
Varietà piemontèise
[modìfica | modifiché la sorgiss]An Piemont, la coltivassion dle ninsòle a l'é concentrà ant le zòne dle Langhe e dël Roé, con vàire varietà d'eccelensa:
- Tonda Gentil dël Cuneèis (IGP): La pì arnomà, con gran rotond, aromàtich, e pel fin-a. Dovrà për ël gianduja e ij prodòt doss.
- Ninsòla dël Piemont: Varietà tradissional con savor intens.
Usagi ant la cusin-a
[modìfica | modifiché la sorgiss]Le ninsòle piemontèise a son dovrà ant:
- Dossarìa: Gianduja, pralinà, cicolata, toron, e creme (es. Nutella).
- Panataria: Torte, biscòt, e pan ëd ninsòle.
- Conserve: Ninsòle tostà, euli aromàtich, o sucrà.
- Piat salà: Ant le salade, o coma panadura.
- Licor: Amaret (con ël savor ëd ninsòla) o Frangelico.
Salute
[modìfica | modifiché la sorgiss]Le ninsòle a son riche ëd grass monoinsaturà (salute për ël cheur), vitamin-a E, magnesi, e antiossidant. A giuto a riduve ël colesteròl cativ (LDL) e a sostnì la salute dël servel. Contut, a son calòriche (600 kcal/100g) e a deuvo esse consumà con moderassion. A son adate për le diete vegetariane e sensa glùten.
Stòria
[modìfica | modifiché la sorgiss]La coltivassion dle ninsòle an Piemont a armonta a j'époche roman-e, ma a l'ha avù në svilup ant ël sécol ch'a fa XIX, quand che ij contadin a l'han selessionà le varietà pì aromàtiche. Ant j'agn '60, la Tonda Gentil a l'ha otnù ël march IGP, garantend-ne l'orìgin e la qualità. Ancheuj, ël Piemont a prodov ël 70% dle ninsòle italian-e.
Coltivassion
[modìfica | modifiché la sorgiss]Le ninsòle a chërso mej ant le colin-e assolà, con teren sabios e àcid. A l'han damanca d'invern frèid ma nen tròp geilà. La pianta a l'é coltivà a busson o a file, e la racòlta a ven fàita da agost a stèmber, ëdcò con màchine sbardlatris. Le sfide prinsipaj a son ij parassit (es. balanin) e le maladìe com ël marsum.
Cultura
[modìfica | modifiché la sorgiss]La ninsòla a l'é un sìmbol ëd richëssa e tradission rural. As festegia con la Sagra dla Ninsòla ant le comun-e dle Langhe, con degustassion e mostre artigianaj.