Organism

J'organism (o esse viv) a son entità biològiche organisà ch'a peulo eseguì le fonsion essensiaj dla vita: respirassion, nutrission, arprodussion, e arspòsta a jë stìmoj. A son formà da un-a o pi célule e a peulo vive tant ant l'ambient terest che aquàtich. J'organism a comprendo animaj, piante, fonz, protozò, bateri, e archea.

Stòria

Lë studi dj'organism a l'ha soe rèis ant l'antichità, con Aristòtil ch'a l'ha classificà j'esse viv an "animaj" e "piante". Dël sécol XVII, l'anvension dël microscòpi a l'ha përmëttù d'osservé j'organism unicelular. Ant ël 1839, ij siensià Matthias Schleiden e Theodor Schwann a l'han formulà la teorìa celular, ch'a fortiss che minca organism a l'é fàit ëd célule. Charles Darwin, ant ël 1859, a l'ha arvolussionà la biologìa con soa teorìa dl'evolussion.

Caraterìstiche

J'organism a condivido vàire caraterìstiche:

Strutura celular: Unicelular (es. bateri) o pluricelular (es. òm).
Metabolism: Trasformassion ëd sostanse për otnì energìa.
Omeòstasi: Mantnì n'ambient intern stàbil.
Arprodussion: Sessuà o asessuà.
Adatament: Capacità d'evolv për sopravive a j'ambient.
Ereditarietà: Trasmission dij caràter genétich ai dissendent.

Classificassion

J'organism as classìfico an base a soe caraterìstiche genétiche e fisiològiche. Le categorìe prinsipaj a son:

Domini:
- Bateri: Organism procariòtich (sensa nùcleo).
- Archea: Procariòtich ch'a vivo an condission estreme.
- Eucariòt: Organism con célule nucleà (animaj, piante, fonz, protista).

Regn:
- Animaj: Eteròtrof, mobij (es. lion, osej).
- Piante: Autòtrof, con fotosìntesi (es. erbo, fiòr).
- Fonz: Decompositor, con ife (es. croste, bolé).
- Protista: Eucariòtich unicelular (es. amebe, alghe).
- Monere (Bateri e Archea): Procariòtich.

Amportansa

J'organism a l'han un ròl fondamental ant j'ecosistema:

Produtor (piante): Creo energìa për la caden-a alimentar.
Consumator (animaj): Manten-o l'equìlibri dij nutrient.
Decompositor (fonz, bateri): Riciclo la matèria orgànica.

Për l'òm, j'organism a son essensiaj për:

Agricoltura: Piante e animaj për nutriment.
Medzin-a: Antibiótich dai fonz, vacin da micro-organism.
Siensa: Modèj për studi genétich (es. moschin dla fruta).

Menasse

La biodiversità a l'é menassà da:

Dëstrussion dj'habitat: Deforestassion, urbanisassion.
Cambiament climàtich: Distrussion dij cicl naturaj.
Inquinament: Plàstica, chìmica ant j'ambient.

Ij program ëd conservassion (es. parch naturaj) a son necessari për protege le specie an pericol.

Riferiment

Campbell, N.A. (2017). "Biology: A Global Approach". *Pearson Education*.