Ormon
J'ormon a son molécole ëd signalassion prodovùe da giàndole endòcrin-e o da sélule specialisà, trasportà për ël sangh o ij tessù për regulé ël funsionament d'organism vivent. A gieugo un ròl essensial ant ël contròl ëd process com la chërsita, ël metabolism, la riprodussion, e l'equilibri (homeòstasi). J'ormon a agisso an angagiand-se con dij recetor specìfich ant le sélule bianche.
Classificassion
[modìfica | modifiché la sorgiss]J'ormon as peulo partagesse për sòrt chìmica o fonsion:
- Peptìdich o protèich: Formà da caden-e d'aminoàcid (es. insulin-a, GH).
- Steròidich: Derivà dal colesteròl (es. cortisòl, estrògen).
- Derivà d'aminoàcid: Modìfiche d'aminoàcid (es. adrenalin-a, tiroxin-a).
- Eicosanòid: Derivà d'àcid grass (es. prostaglandin-e).
Për fonsion:
- Metabòlich: Contròl dël metabolism (es. insulin-a, glucagon).
- Ëd chërsita: Regolassion ëd la chërsita (es. ormon ëd la chërsita).
- Riprodutiv: Contròl dij caràter sessuaj e dël cicl mestrual (es. testosteron, estrògen).
- dë stress: Arspòsta a le tension (es. cortisòl, adrenalin-a).
Propietà
[modìfica | modifiché la sorgiss]Fìsiche: La solubilità a dipend da la strutura: ij peptìdich a son idròfil, jë steròid a son lipòfil.
Chìmiche: A peulo modifichesse për ativesse o disativesse (es. conversion ëd tiroxin-a an triiodotironin-a).
Durà d'assion: Da minuta (adrenalin-a) a di o sman-e (steròid).
Mecanism d'assion
[modìfica | modifiché la sorgiss]Ormon lipòfil (es. steròid): A passo la membrane celular e a agisso diretament ant ël nùcleo, an regoland l'espression genética.
Ormon idròfil (es. insulin-a): A s'unisso a recetor ëd surfassa, ativand d'àutri signal ant la sélula (es. via AMP cìclich).
Fonsion prinsipaj
[modìfica | modifiché la sorgiss]Contròl dël metabolism: L'insulin-a a bassa la glicemia, ël glucagon a l'àussa.
Chërsita e dësvlup: L'ormon ëd la chërsita (GH) a stìmola la produssion ëd protein-e.
Riprodussion: J'estrògen e ël progesteron a régolo ël cicl mestrual.
Rìtm circadian: La melatonin-a a régola la sej.
Arspòsta a lë stress: Adrenalin-a e cortisòl a aumento l'energìa disponìbil.
Regolassion
[modìfica | modifiché la sorgiss]J'ormon a son controlà da mecanism ëd feedback:
- Negativ: N'àut livel d'ormon a inibiss soa produssion (es. aut ëd tiroxin-a → ridussion ëd TSH).
- Positiv: Men com (es. ossitocin-a ant ël part).
Ël sistema ipotàlam-ipofisari a l'é ël sènter ëd contròl, ch'a lìbera ormon ch'a stimolo d'àutre giàndole.
Aplicassion médiche
[modìfica | modifiché la sorgiss]Terapìa ormonal: Sostitussion ëd ormon mancant (es. insulin-a për diabete, levotiroxin-a për ipotiroidism).
Contrassetiv: Pìlola com estrògen e progesteron sintétich.
Tratament dë stress: Cortisòid për maladìe autoimun.
Abus ant lë spòrt: Steròid anabòlich për aumenté la massa muscolar.
Maladìe colegà
[modìfica | modifiché la sorgiss]Ipo- e iperfunzion: Ipotiroidism (pòca tiroxin-a) o sìndrom ëd Cushing (tròp cortisòl).
Diabete: Deficensa d'insulin-a o resistensa a sò efet.
Tumor endòcrin: Es. tumor dël pàncreas ch'a produv tròp insulin-a.
Desequilibri riprodutiv: Es. sìndrom ëd j'ovoj polìstich.
Stòria
[modìfica | modifiché la sorgiss]Ant ël 1902, William Bayliss e Ernest Starling a l'han dëscrivù ël prim ormon (secretin-a).
Ant ël 1921, l'insulin-a a l'é stàita isolà da Banting e Best, salvand la vita a dij diabétich.
Ant ël sécol XX, a son ëstàite sintetisà d'ormon sintétich për le terapìe.
Ancheuj, j'arserche a studio ij legam antra ormon, genética, e maladìe cròniche.
Sicurëssa e controversie
[modìfica | modifiché la sorgiss]Efet secondari: Terapìe longhe con steròid a peulo causé osteoporòsi o pression àuta.
Etichëtta ant lë spòrt: Usagi d'ormon për mejoré le prestassion.
Anvironament: Ormon sintétich ant l'eva residual a peulo perturbé la fauna.
J'ormon a son ij "messagé chìmich" ch'a ten-o unìa la fisiologìa dj'organism. Sò studi a l'ha duvertà stra a terapìe salvavita e a l'é fondamental për comprende la complessità dla vita.