Pandemìa
La pandemìa a l'é na epidemìa ch'a së spantìa an tut ël mond, colpend na gròssa part ëd la popolassion. A l'é causà da agent patògen neuv (es. virus, bater) për ij quaj la gent a l'ha pa d'imunità, o da variant pì agressiv ëd germ già conossù. L'esempi pì recent a l'é stàita la pandemìa ëd COVID-19 (2019-2023).
Stòria
[modìfica | modifiché la sorgiss]Le pandemìe a l'han marcà la stòria uman-a:
- Pest Nèira (1347-1351): Trasmëttùa da le pùles dij rat, a l'ha massà 1/3 ëd la popolassion europea. An Piemont, Turin a l'ha përdù 60% dj'abitant.
- Gripa Spagneula (1918-1920): 50 milion ëd mòrt, con cas grev ant le trincee dla Prima guèra mondial.
- COVID-19 (2019-2023): Causà dal coronavirus SARS-CoV-2, a l'ha portà a 7 milion ëd mòrt. An Piemont, la prima ondata dël mars 2020 a l'ha saturà j'ospidal com le Molinette.
Càuse
[modìfica | modifiché la sorgiss]- Zoonòsi: Trasmission ëd germ da animaj a l'òm (es. COVID-19 da le ratavlòire, Ebola da le sumie).
- Globalisassion: Viagi internassionaj ch'a dësbloco ël contagi an pòchi di.
- Mancansa ëd vacin o terapìe efetive ant ij prim moment.
- Resistensa a j'antibiòtich (për le pandemìe bateriche).
Efet
[modìfica | modifiché la sorgiss]- Sistema sanitari saturà: Mancansa ëd let d'ospidal e ventilador.
- Crisi econòmica: Saradura d'atività, disocupassion.
- Cambiament sossiaj: Distansiament, mascarine, travaj da ca.
- Conflit polìtich: Proteste contra le restression (es. No Vax).
Gestion
[modìfica | modifiché la sorgiss]Contròl dël contagi:
- Lockdown: Saradura dle sità (es. Turin ant ël 2020).
- Trassament dij contat: Aplicassion com ël Immuni.
- Quaranten-a: Isolament për 10-14 di.
Vacinassion:
- Dësvlup ëd vacin a RNA (es. Pfizer, Moderna).
- Campagne ëd massa (an Piemont, 85% dij magioren vacinà dël 2022).
Collaborassion antërnassional:
- L'Organisassion Mondial ëd la Sanità (OMS) a coordina jë sfòrs.
- Distribussion ëd vacin ai pais pòver (es. program COVAX).
Prevension
[modìfica | modifiché la sorgiss]- Sorvejansa virològica: Controlé j'animaj e j'àree a arzigh.
- Stock ëd material sanitari: Mascarine, guant, terapìa intensiva.
- Arserca: Studi an sle varianti dij virus.
An Piemont, ël Program Pandémich Regional a prevëdd ëd duverté senté d'urgensa ant ij ospidaj pì grand.
Curiosità
[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël termo "quaranten-a" a ven daj 40 di d'isolament ch'a dovravo ij vido ëd Venessia ant ël 1300.
Mentre dla pest dël 1630, ij piemontèis a butavo sachet d'aj al còl për protegg-se (chërdense pa efetive).
Arferiment
[modìfica | modifiché la sorgiss]- OMS, Rapòrt sla Pandemìa ëd COVID-19 (2023).
- Region Piemont, Gestion dl'Emergensa Sanitaria (2020-2023).