Vëdde la sorgiss ëd Parlà dla Galia

{{Prinsipi}}
{{Tilèt Lenga
  |nòm=Parlà dla Galia
  |color_dla_famija=Indo-Europengh
  |region=[[Galia]]
  |fam1=[[Lenghe indoeuropenghe|Indo-Europengh]]
  |fam2=[[Lenghe séltiche|Séltich]]
  |fam3=[[Lenghe séltiche continentaj|Séltich continental]]
  |estint=dapress al secol che a fa VI dGC
  |scritura=alfabet ëd Lugan, alfabet grech e alfabet latin
  |iso2=cel
}}

La '''Parlà dla Galia''' a l'é la lenga dij [[Selt]] che as parlava an [[Galia]] d'nans che 'l [[Latin volgar]] ëd j'ùltim temp dl'[[Imperi Roman]] a l'avnisèissa a esse dominant ant la [[Galia Roman-a]]. La lenga i la conossoma da vàire sent iscrission ant sij [[Ròch (geologìa)|ròch]], ant sla [[siràmica]] e vàire d'àutre ròbe dël dovré comun, e ansima a dij [[sòld]]. Pì ëd rèir ansima a dël [[piomb]], e mach na vira ansima a dlë [[zinch]]). A son stàite trovà daspërtut për la [[Galia Roman-a]], visadì dzortut ant lòn che al dì d'ancheuj as ciama [[Fransa]], ma ëdcò an vàire part dla [[Svìssera]], dl'[[Italia]], dla [[Gërmania]] e dël [[Belgi]]. (Meid 1994).

La parlà dla Galia a l'é gropà an manera [[parafilesi|parafilètica]] con le [[lenghe selt-ibèriche]], ël [[Lepontin]] e la [[Lenga Galata]] con ël nòm ëd [[Séltich continental]].

== Stòria ==
Le pì veje iscrission an séltich continental, che a fan data bele che a 6 secoj aGC, a son an Lepontin (che chèich vira a diso dialet dla parlà dla Galia). A son stàite trovà ant la [[Galia Cisalpin-a]] e a dòvro na forma ëd [[Vej Alfabet Itàlich]]. Iscrission ant l'[[Alfabet Grech]] dël [[III secol aGC]] a son stàite trovà anviron a le boche dël [[Fium Ròno|Ròno]], [[nopà]] che cole iscrission che a fan data a l'época dla Galia Roman-a a resto dzortut an [[Alfabet Latin]].

[[Gregòri ëd Tours]] a scrivìa ant ël [[VI sécol dGC]], che dla gent ëd le soe bande a parlava ancó a la manera dla Galia.

== La lenga ==
=== Fonologìa ===
* vocaj:
** curte: a, e, i, o u
** longhe ā, ē, ī, (ō), ū
* semivocaj: w, y
* oclusive: 
** mute: p, t, k
** vosà: b, d, g
* arsonante
** nasaj: m, n
** lìquide r, l
* sibilante: s
* africà: t<sup>s</sup>

[χ] a l'é n'alòfon ëd /k/ anans ëd /t/.

=== Legi sonòre ===

* Ant la parlà dla Galia le [[consonant labiovelar|labiovelar]] [[consonant nen vosà|nen vosà]] dla parlà [[Pròto-IndoEuropengh|Proto-IndoEuropenga]] ''k<sup>w</sup>'' a son passà a ''p'' (e për lolì as dis [[Parlà Proto-Séltica|Séltich ëd la P]]). Sòn as sent ëdcò ant le [[lenghe Britòniche]] (coma pura an [[lenga Greca|Grech]] e an vàire [[lenghe Itàliche]]), dëmentrè che n'àutra branca dël séltich, ël 'Séltic ëd la Q', a l'ha tenusse la labiovelar. Parèj a-i càpita che la paròla dla Galia për "fieul" a fussa ''mapos'' (Delmarre 2003: 216-217), an contrast con ël ''maqi'' ëd la [[parlà Irlandèisa Primitiva]], che peui a l'é avnuit ''mac'' ant l'[[lenga irlandèisa|irlandèis modern]]. Ant la midema manera la paròla dla Galia për "caval" a l'era ''epos'' dëmentrè che la [[Veja Lenga Irlandèisa]] a l'ha ''ech''; tùit e doi derivà dal pròto-indoeuropengh ''*ekuos'' (Delmarre 2003: 163-164)

* La labiovelar vosà ''g<sup>w</sup>'' a l'é avnùita ''w'', pr'esempi ''g<sup>w</sup>ediūmi'' > ''uediiumi'' "I pregh" (vardé ëdcò la paròla dël Vej Irlandèis ''guidiu'' "I pregh" e dël galèis ''gweddi'' "preghé").

* Ël son proto-europengh ''t<sup>s</sup>t'' a l'é avnùit /t<sup>s</sup>/, scrit ''ð'', pr'esempi ''*nedz-tamo'' > ''neððamon'' (vardé ëdcò la paròla dël Vej Irlandèis ''nessam'' "pì davzin", e dël galèis ''nesaf'' "tacà").

* Ël son proto-europengh ''ew'' a l'é avnùit ''ow'', e peui ''ō'', pr'esempi ''*teutā'' > ''touta'' > ''tōta'' "tribù" (vardé la paròla dël Vej Irlandèis ''tuath'' "clan", e dël galèis ''tud'' "gent").

=== Ortografìa ===
[[Figura:RIG G-172.jpg|thumb|300px|RIG G-172 iscrission ϹΕΓΟΜΑΡΟϹ ΟΥΙΛΛΟΝΕΟϹ ΤΟΟΥΤΙΟΥϹ ΝΑΜΑΥϹΑΤΙϹ ΕΙωΡΟΥ ΒΗΛΗ ϹΑΜΙ ϹΟϹΙΝ ΝΕΜΗΤΟΝ "Segomaros, fieul d'Uillo, ''toutious'' (cap tribù) ëd Namausos, a-j dédica 's santuari-sì a Belesama"]]
==== Alfabet ëd Lugan ====
L'[[alfabet ëd Lugan]], dovrà an Galia Cisalpin-a për ël Lepontin:
:AEIKLMNOPRSTΘUVXZ

L'alfabet ëd Lugan a ten pa separà [[consonant vosà|vosà]] e [[oclusive]] mute, pr'esempi P a val tant për /b/ che për /p/, T as dòvra tant par /t/ che për /d/, K për /g/ ò pura /k/.
Z a l'r belfé che a sia për /t<sup>s</sup>/. U /u/ e V /w/ a son distinte antra lor mach ant j'iscrission pì veje. Θ a l'é belfé che a vala /t/ e che X a la sia /g/ (Lejeune 1971, Solinas 1985). 

==== Alfabet grech oriental ====
L'alfabet dël [[Grech oriental]], dovrà ant ël mesdì dla [[Galia Transalpin-a]]:
:αβγδεζηθικλμνξοπρστυχω

χ a val [χ], θ a val /t<sup>s</sup>/, ου a sta për /u/, /ū/, /w/, 
η e ω a valo tant për le vocaj corte che për le longhe /e/, /ē/ e /o/, /ō/, dëmentrè che ι a l'é na /i/ curta e ει a sta për /ī/. Noté che la [[Sigma (littra)|Sigma]] ant ël Grech Oriental a jë smija a na C (as dis che a l'é na sigma lunà). Tute le litre greche as dovravo, gavà [[phi]] e [[psi]].

==== Alfabet latin dla Galia ====
Alfabet latin (monumental e corsiv) dovrà ant la Galia Roman-a:
:ABCDÐEFGHIKLMNOPQRSTUVXZ
:''abcdðefghiklmnopqrstuvxz''

G e K a son dle vire dovrà an manera che a smija a sio equivalent antra lor (dzortut dapress a na R). ''Ð''/''ð'', ''ds'' e ''s'' a peulo rapresenté /t<sup>s</sup>/. X, ''x'' a stan për [χ] ò pura /ks/. Q as dòvra mach da rèir (pr'esempi ''Sequanni'', ''Equos'') e a peul esse che a sia n'arcaism (na *k<sup>w</sup> resta lì). Ð e ð a son dovrà ambelessì për rapresenté la litra ''Tau Gallicum'' (la dental africativa dla Galia), che a l'é ancó nen stàita giontà ant l'[[unicode]]. Ant ël sìmbol vèir la barëtta sentral a tira longh për tut ël [[glif]].

=== Gramàtica ===

Për vàire rason (vardé ëdcò [[Italo-Séltich]]) as peul disse che la gramàtica latin-a e cola dla Galia a së smijèisso antra lor. Lë stòrich fransèis A. Lot a dis che cost a peul esse stàit un dij fator che a l'han giutà a spantié ël [[lenga latin-a|latin]] an tuta la Galia Roman-a. 

==== Ij cas ====

Ant la parlà dla Galia a-i son 6 [[lenghe con ij cas|cas]] (Lambert 2003 pp.51-67). An comun con ël latin a l'ha [[cas nominativ|nominativ]], [[cas acusativ|acusativ]], [[cas vocativ|vocativ]], [[cas genitiv|genitiv]] e [[cas dativ]]. Andoa ël Latin a l'ha sò [[cas ablativ|ablativ]], ant la parlà dla Galia a-i é në [[cas strumental|strumental]] e a podrìa 'cò ess-ie stàit un [[cas locativ|locativ]]. Ël material trovà an lassa studié dzortut ij cas pì comun (nominativ e acusativ) e le rèis pì spantià (an -o- e -a-). Motobin pì malfé a l'é studié ij cas nen tant dovrà ant j'iscrission, ò le rèis pì rèire, coma -i-, -n- e cole con n'oclusiva. La tàola ambelessì sota a smon ij cas dont i soma pì sigur. Un veujd a veul dì che la forma a l'é mai stàita trovà da gnun-e part.

{| border="1" cellpadding="5" cellspacing="0" style="border-style:collapse; border-color: #AAA"
!&nbsp;||colspan="2"|Singolar||colspan="2"|Plural
|- 
! Cas||rèis -a||rèis -o ||rèis -a||rèis -o 
|- 
| '''Nominativ'''
| Epona
| Maponos
| Eponias
| Maponi
|- 
| '''Vocativ'''
| Epona
| Mapone
| &nbsp;
| &nbsp;
|- 
| '''Acusativ'''
| Eponin
| Maponon
| Eponas
| Maponus
|- 
| '''Genitiv'''
| Eponias
| Maponi
| Eponanon
| Maponon
|- 
| '''Dativ'''
| Eponai
| Maponu
| Eponabo
| Maponobo
|- 
| '''Strumental'''
| Eponia
| Maponu
| &nbsp;
| Maponus
|- 
| '''Locativ'''
| &nbsp;
| Mapone
| &nbsp;
| &nbsp;
|}

Vàire vire a-i é n'evolussion stòrica che i l'oma podù vëdde, pr'esempi ël dativ singolar ëd na rèìs -a- a l'é -ai ant j'iscrission pì veje, peui a ven -e e donca -i. Notaman anteressant a l'é la corispondensa antra genitiv singolar e nominativ plural, che a podrìa esse na forma ëd partitiv nominalisà.

==== Ij numeraj ====
Numeraj ordinaj da le [[gravure]] ëd [[La Graufesenque]] con un rafront al latin d'antlora e a dj'àutre lenghe séltiche
{|border="1" cellpadding="5" cellspacing="0" style="border-style:collapse; border-color: #AAA"
|-
| posission
| parlà dla Gaja
| latin
| galèis
| breton
| vej irlandèis 
| irlandèis modern 
| seltibérich
|-
| 1
| ''cintus''
|''primus''
| ''cyntaf''
| ''kentañ''
| ''cétna''
| ''céad''
| &nbsp;
|-
| 2
| ''allos''
|''secundus''/''alter''
| ''ail'' 
| ''eil''
| ''aile''
| &nbsp;
| &nbsp;
|-
| 3
| ''tritios''
| ''tertius''
| ''trydydd''
| ''trede''
| ''treide''
| &nbsp;
| &nbsp;
|-
| 4
| ''pentuarios''
| ''quartus''
| ''pedwerydd''
| ''pevare''
| ''cethramad''
| &nbsp;
| &nbsp;
|-
| 5
| ''pinpetos''
| ''quintus''
| ''pumed''
| ''pempet''
| ''cóiced''
| &nbsp;
| &nbsp;
|-
| 6
| ''suexos'' (''suextos''?)
| ''sextus''
| ''chweched''
| ''c'hwec'hved''
| ''seissed''
| &nbsp;
| &nbsp;
|-
| 7
| ''sextametos''
| ''septimus''
| ''seithfed''
| ''seizhved''
| ''sechtmad''
| &nbsp;
| &nbsp;
|-
| 8
| ''oxtumetos''
| ''octavus''
| ''wythfed''
| ''eizhved''
| ''ochtmad''
| &nbsp;
| &nbsp;
|-
| 9
| ''nametos''
| ''nonus''
| ''nawfed''
| ''naved''
| ''nómad''
| &nbsp;
| &nbsp;
|-
| 10
| ''decametos''/''decometos''
| ''decimus''
| ''degfed''
| ''degvet''
| ''dechmad''
| &nbsp;
| ''dekametam''
|}

La veja parlà dla Galia a jë smijava al latin motobin dë pì che nen lòn che le lenghe séltiche moderne a jë smijo a le lenghe romanse.

== Còrpus ==

Ël Còrpus dla parlà dla Galia a l'é publicà ant ël ''Receuil des Inscriptions Gauloises'' (R.I.G.), an quatr volum:
* Vol. 1: Iscrission ant l'[[alfabet grech]], soagnà da Michel Lejeune (element G-1 –G-281)
* Vol. 2.1: Iscrission ant l'[[alfabet etrusch]] ([[Lepontin]], element E-1 – E-6), e iscrission ant sla pera ant l'[[alfabet latin]] (element l. 1 – l. 16), soagnà da Michel Lejeune
* Vol. 2.2: Iscrission ant l'alfabet latin ansima  dj'utiss (ceràmica, piomb, véder e v.f.), soagnà da Pierre-Yves Lambert (element l. 18 – l. 139)
* Vol. 3: Ij [[calendari ëd Coligny]] (73 frament) e [[Villards d'Heria]] (8 frament), soagnà da Paul-Marie Duval e Georges Pinault
* Vol. 4: iscrission ant sij sòld, soagnà da Jean-Baptiste Colbert de Beaulieu e Brigitte Fischer (338 element)

Ël pì longh test an parlà dla Galia che as conòssa a l'é stàit trovà ant ël 1983 a
[[L'Hospitalet-du-Larzac]] ({{coor dm|43|58|N|3|12|E|}}) ant l'[[Aveyron]]. 
A l'é scrivù n'alfabet latin [[corsiv]] ansima a doe cite feuje ëd piomb. Ël contnù a l'é na [[mascarìa]], tirà a còl a na chèich Severa Tertionicna e a na partìa d'àutre fomne (vàire a chërdo che a fusso na partìa ëd masche che as rusavo con cole che a l'han scrivù sto mascheugn-sì), ma ël sust giust d'ës test a resta nen tant ciàir. 

Ël [[calendari ëd Coligny]] a l'é stàit trovà a Coligny, tacà a [[Lion]] (Fransa) ansema a na statua che a l'é stàita identificà coma [[Apòlo]]. Ël ''Calendari ëd Coligny'' a l'é un [[calendari lun-a-solar]], che a divid l'ann an doe part, con ij mèis marcà sota. SAMON "istà" and GIAMON "anvern". La data dël SAMON- xvii a resta marcà coma TRINVX[tion] SAMO[nii] SINDIV.

N'àutr test amportant a l'é la feuja an piomb ëd [[Chamalières]] (elem. 100), gravà ant sël piomb an latin corsiv, an dódes righe, che a smija torna esse un [[mascheugn]] ò pura n'evocassion adrëssà a la divinità ''[[Maponos]]''. La feuja ëd piomb a l'era starmà ant na sorgiss, coma soèns a-i càpita con ste sòrt d'iscrission.

La gravura ëd [[La Graufesenque]], [[Millau]] ([https://web.archive.org/web/20050305121013/http://pedagogie.ac-toulouse.fr/culture/divers/lagraufesenque.htm] {{coor dms|44|05|36|N|3|05|33|E|}}), scrivùa an latin corsiv ansima a na sieta ëd siràmica, a l'é la sorgiss fondamental ëd numeraj dla Gaja. A l'é belfé che a la sia stàita scrivùa ant na bòita ëd vasarìa e che ij nùmer a-j feìsso arferiment a ij [[forn ëd cheuita]], numerà da 1 a 10.

Vàire iscrission curte a son stàite trovà ansima a dj'ornament a [[spiral]]. Coste a son antra j'ùltime marche lassà da la parlà dla Galia. Sti ornament as pensa che a fusso dait an cadò a le fije daj giovo che a-j andavo dapress, e a l'han ëdzora dj'iscrission coma ''moni gnatha gabi / buððutton imon'' (elem. 119) "bela fija, ciapa un basin"  and ''geneta imi / daga uimpi'' (elem. 120) '"I son na fija, brava (e) bela".

Ant la Svìssera a son stàite trovà iscrission motobin da rèir, ma a-i é un përfond ëd topònim modern derivà da nòm an stil gàlich, coma an tut ël rest dla Galia. A-i é na statua ëd na divinità fumela setà con n'[[ors]], che a diso [[Artio]], trovà a [[Muri]], davsin a [[Berna]], con n'iscrission latin-a DEAE ARTIONI LIVINIA SABILLINA, che a jë smija a al gàlich ''Artiyon-'' "divinità fomela dl'ors". 

Vàire sòld con iscrission gàliche ant l'alfabet grech a son stàite trovà an Svìssera, pr'esempi RIG IV Nrs. 92 ([[Lingones]]) e 267 ([[Leuci]]). Na spa che a fa data a la [[Coltura ëd La Tène]] a l'é stàita trovà a [[Port, Berna|Port]] davsin a [[Bienne]]. Ansima a la lama a-i é scrit-je KORICIOC (Korisos), che a l'é belfé che a sia ël nòm dël frè che a l'ha fala. 

L'iscrission pì avosà che a sia trovasse ant le bande svìssere a l'é la ''[[Taolëtta ëd Zinch ëd Berna]]'', andoa a-i é gravà  ΔΟΒΝΟΡΗΔΟ ΓΟΒΑΝΟ ΒΡΕΝΟΔΩΡ ΝΑΝΤΑΡΩΡ, e che a smija dedicà a [[Gobannus]], la divinità séltica dij [[frè]]. Sésar a conta che dij catast fiscaj scrivù ant l'alfabeth grech a l'ero trovasse ant le bande dj'[[Helvetii]].

== Arferiment ==
* Delamarre, X. (2003). ''Dictionnaire de la langue gauloise'' (2nd ed.). Paris: Editions Errance. ISBN 2-287772-237-6
* Lambert, Pierre-Yves (2003) ''La langue gauloise'' (2nd ed.) Paris: Editions Errance. ISBN 2-87772-224-4
* Lejeune, Michel (1971). ''Lepontica'' (Monographies linguistiques, 1). Paris: Société d’édition “les Belles Lettres” 
* Meid, Wolfgang (1994) ''Gaulish Inscriptions''. Budapest: Archaeolingua. ISBN 963-846-06-6
* ''Recueil des inscriptions gauloises'' (XLVe supplément à «GALLIA»), ed. Paul-Marie Duval et al. 4 vols. Paris: CNRS, 1985-2002. ISBN 2-271-05844-9
* Solinas, Patrizia (1995). ‘Il celtico in Italia’. ''Studi Etruschi'' 60:311-408

== Vardé ëdcò ==
* [[Lenghe dla Fransa]]

== Anliure esterne ==
* [http://www.orbilat.com/Encyclopaedia/G/Gaulish_language.html L.A. Curchin, "Gaulish language"]
* [https://web.archive.org/web/20050310221937/http://indoeuro.bizland.com/tree/celt/gaulish.html Gaulish language on TIED] 
* [https://archive.today/20121204155308/http://technovate.org/web/coligny.htm The Coligny Calendar]
* [http://www.tartanplace.com/hcustom/allsaints.html All Saints Day: Coligny Calendar]
* [http://titus.fkidg1.uni-frankfurt.de/didact/idg/kelt/gallbs.htm two sample inscriptions on TITUS]
* [https://web.archive.org/web/20061124071826/http://www.musee-antiquitesnationales.fr/documents/FPlangues.pdf Langues et écriture en Gaule Romaine] autor Hélène Chew dël Musés des Antiquites Nationale (an fransèis)

{{Lenghe séltiche}}
{{Fin}}

[[Categorìa:Lenghe séltiche continentaj]]
[[Categorìa:Lenghe dla Fransa]]
[[Categorìa:Lenghe dël Piemont]]
[[Categorìa:Galia antica]]
[[Categorìa:Lenghe séltiche estinte]]