Parlà dla Galia
 |
Vos an lenga piemontèisa |
| Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì. |
La parlà dla Galia a l'é gropà an manera parafilètica con le lenghe selt-ibèriche, ël Lepontin e la Lenga Galata con ël nòm ëd Séltich continental. Stòria[modìfica | modifiché la sorgiss]Le pì veje iscrission an séltich continental, che a fan data bele che a 6 secoj aGC, a son an Lepontin (che chèich vira a diso dialet dla parlà dla Galia). A son stàite trovà ant la Galia Cisalpin-a e a dòvro na forma ëd Vej Alfabet Itàlich. Iscrission ant l'Alfabet Grech dël III secol aGC a son stàite trovà anviron a le boche dël Ròno, nopà che cole iscrission che a fan data a l'época dla Galia Roman-a a resto dzortut an Alfabet Latin. Gregòri ëd Tours a scrivìa ant ël VI sécol dGC, che dla gent ëd le soe bande a parlava ancó a la manera dla Galia. La lenga[modìfica | modifiché la sorgiss]Fonologìa[modìfica | modifiché la sorgiss]
[χ] a l'é n'alòfon ëd /k/ anans ëd /t/. Legi sonòre[modìfica | modifiché la sorgiss]
Ortografìa[modìfica | modifiché la sorgiss] Alfabet ëd Lugan[modìfica | modifiché la sorgiss]L'alfabet ëd Lugan, dovrà an Galia Cisalpin-a për ël Lepontin:
L'alfabet ëd Lugan a ten pa separà vosà e oclusive mute, pr'esempi P a val tant për /b/ che për /p/, T as dòvra tant par /t/ che për /d/, K për /g/ ò pura /k/. Z a l'r belfé che a sia për /ts/. U /u/ e V /w/ a son distinte antra lor mach ant j'iscrission pì veje. Θ a l'é belfé che a vala /t/ e che X a la sia /g/ (Lejeune 1971, Solinas 1985). Alfabet grech oriental[modìfica | modifiché la sorgiss]L'alfabet dël Grech oriental, dovrà ant ël mesdì dla Galia Transalpin-a:
χ a val [χ], θ a val /ts/, ου a sta për /u/, /ū/, /w/, η e ω a valo tant për le vocaj corte che për le longhe /e/, /ē/ e /o/, /ō/, dëmentrè che ι a l'é na /i/ curta e ει a sta për /ī/. Noté che la Sigma ant ël Grech Oriental a jë smija a na C (as dis che a l'é na sigma lunà). Tute le litre greche as dovravo, gavà phi e psi. Alfabet latin dla Galia[modìfica | modifiché la sorgiss]Alfabet latin (monumental e corsiv) dovrà ant la Galia Roman-a:
G e K a son dle vire dovrà an manera che a smija a sio equivalent antra lor (dzortut dapress a na R). Ð/ð, ds e s a peulo rapresenté /ts/. X, x a stan për [χ] ò pura /ks/. Q as dòvra mach da rèir (pr'esempi Sequanni, Equos) e a peul esse che a sia n'arcaism (na *kw resta lì). Ð e ð a son dovrà ambelessì për rapresenté la litra Tau Gallicum (la dental africativa dla Galia), che a l'é ancó nen stàita giontà ant l'unicode. Ant ël sìmbol vèir la barëtta sentral a tira longh për tut ël glif. Gramàtica[modìfica | modifiché la sorgiss]Për vàire rason (vardé ëdcò Italo-Séltich) as peul disse che la gramàtica latin-a e cola dla Galia a së smijèisso antra lor. Lë stòrich fransèis A. Lot a dis che cost a peul esse stàit un dij fator che a l'han giutà a spantié ël latin an tuta la Galia Roman-a. Ij cas[modìfica | modifiché la sorgiss]Ant la parlà dla Galia a-i son 6 cas (Lambert 2003 pp.51-67). An comun con ël latin a l'ha nominativ, acusativ, vocativ, genitiv e cas dativ. Andoa ël Latin a l'ha sò ablativ, ant la parlà dla Galia a-i é në strumental e a podrìa 'cò ess-ie stàit un locativ. Ël material trovà an lassa studié dzortut ij cas pì comun (nominativ e acusativ) e le rèis pì spantià (an -o- e -a-). Motobin pì malfé a l'é studié ij cas nen tant dovrà ant j'iscrission, ò le rèis pì rèire, coma -i-, -n- e cole con n'oclusiva. La tàola ambelessì sota a smon ij cas dont i soma pì sigur. Un veujd a veul dì che la forma a l'é mai stàita trovà da gnun-e part.
Vàire vire a-i é n'evolussion stòrica che i l'oma podù vëdde, pr'esempi ël dativ singolar ëd na rèìs -a- a l'é -ai ant j'iscrission pì veje, peui a ven -e e donca -i. Notaman anteressant a l'é la corispondensa antra genitiv singolar e nominativ plural, che a podrìa esse na forma ëd partitiv nominalisà. Ij numeraj[modìfica | modifiché la sorgiss]Numeraj ordinaj da le gravure ëd La Graufesenque con un rafront al latin d'antlora e a dj'àutre lenghe séltiche
La veja parlà dla Galia a jë smijava al latin motobin dë pì che nen lòn che le lenghe séltiche moderne a jë smijo a le lenghe romanse. Còrpus[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël Còrpus dla parlà dla Galia a l'é publicà ant ël Receuil des Inscriptions Gauloises (R.I.G.), an quatr volum:
Ël pì longh test an parlà dla Galia che as conòssa a l'é stàit trovà ant ël 1983 a L'Hospitalet-du-Larzac () ant l'Aveyron. A l'é scrivù n'alfabet latin corsiv ansima a doe cite feuje ëd piomb. Ël contnù a l'é na mascarìa, tirà a còl a na chèich Severa Tertionicna e a na partìa d'àutre fomne (vàire a chërdo che a fusso na partìa ëd masche che as rusavo con cole che a l'han scrivù sto mascheugn-sì), ma ël sust giust d'ës test a resta nen tant ciàir. Ël calendari ëd Coligny a l'é stàit trovà a Coligny, tacà a Lion (Fransa) ansema a na statua che a l'é stàita identificà coma Apòlo. Ël Calendari ëd Coligny a l'é un calendari lun-a-solar, che a divid l'ann an doe part, con ij mèis marcà sota. SAMON "istà" and GIAMON "anvern". La data dël SAMON- xvii a resta marcà coma TRINVX[tion] SAMO[nii] SINDIV. N'àutr test amportant a l'é la feuja an piomb ëd Chamalières (elem. 100), gravà ant sël piomb an latin corsiv, an dódes righe, che a smija torna esse un mascheugn ò pura n'evocassion adrëssà a la divinità Maponos. La feuja ëd piomb a l'era starmà ant na sorgiss, coma soèns a-i càpita con ste sòrt d'iscrission. La gravura ëd La Graufesenque, Millau ([1] ), scrivùa an latin corsiv ansima a na sieta ëd siràmica, a l'é la sorgiss fondamental ëd numeraj dla Gaja. A l'é belfé che a la sia stàita scrivùa ant na bòita ëd vasarìa e che ij nùmer a-j feìsso arferiment a ij forn ëd cheuita, numerà da 1 a 10. Vàire iscrission curte a son stàite trovà ansima a dj'ornament a spiral. Coste a son antra j'ùltime marche lassà da la parlà dla Galia. Sti ornament as pensa che a fusso dait an cadò a le fije daj giovo che a-j andavo dapress, e a l'han ëdzora dj'iscrission coma moni gnatha gabi / buððutton imon (elem. 119) "bela fija, ciapa un basin" and geneta imi / daga uimpi (elem. 120) '"I son na fija, brava (e) bela". Ant la Svìssera a son stàite trovà iscrission motobin da rèir, ma a-i é un përfond ëd topònim modern derivà da nòm an stil gàlich, coma an tut ël rest dla Galia. A-i é na statua ëd na divinità fumela setà con n'ors, che a diso Artio, trovà a Muri, davsin a Berna, con n'iscrission latin-a DEAE ARTIONI LIVINIA SABILLINA, che a jë smija a al gàlich Artiyon- "divinità fomela dl'ors". Vàire sòld con iscrission gàliche ant l'alfabet grech a son stàite trovà an Svìssera, pr'esempi RIG IV Nrs. 92 (Lingones) e 267 (Leuci). Na spa che a fa data a la Coltura ëd La Tène a l'é stàita trovà a Port davsin a Bienne. Ansima a la lama a-i é scrit-je KORICIOC (Korisos), che a l'é belfé che a sia ël nòm dël frè che a l'ha fala. L'iscrission pì avosà che a sia trovasse ant le bande svìssere a l'é la Taolëtta ëd Zinch ëd Berna, andoa a-i é gravà ΔΟΒΝΟΡΗΔΟ ΓΟΒΑΝΟ ΒΡΕΝΟΔΩΡ ΝΑΝΤΑΡΩΡ, e che a smija dedicà a Gobannus, la divinità séltica dij frè. Sésar a conta che dij catast fiscaj scrivù ant l'alfabeth grech a l'ero trovasse ant le bande dj'Helvetii. Arferiment[modìfica | modifiché la sorgiss]
Vardé ëdcò[modìfica | modifiché la sorgiss]Anliure esterne[modìfica | modifiché la sorgiss]
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
