Protista

Ij Protista a son un regn d'organism eucariòtich unicelular o multicelular sempi, ch'as peul nen classifichesse coma animal, pianta, o fonz. Sò regn (Protista) a l'é na categorìa "d'arfud" ch'a buta ansema organism motobin divers. A son present an tuti j'ambient ëd la Tèra, da l'eva dël mar a cola dij mojiss.

Descrission sientìfica

Ij Protista a mostro na granda varietà ëd forme e comportament:

Mobilità: cheidun a deuvro sìlia (es. Paramecium), flagej (es. Euglena), o pseudòpod (es. Amoeba).
Nutriment: a peulo esse autòtrof (con fotosìntesi, com le alghe) o eteròtrof (a mangio d'àutri organism, com ij protozò).
Riprodussion: për division selular, spore, o coniugassion.

A son classà an vàire grup prinsipaj:

Protozò: organism eteròtrof (es. Giardia, causa ëd maladìe).
Alghe unicelular: autòtrofe (es. Diatomee, base dël plankton).
Mocc d'ambra: organism ch'a smijo ai fonz ma ch'a son motobin diferent (es. Physarum polycephalum).

Etimologìa

Ël termo Protista a ven dal grech πρῶτον (pròton, "prim") e a l'é stàit creà dal biòlogh alman Ernst Haeckel ant ël 1866 për descrive j'organism "primordiaj". An piemontèis as deuvra ël midem termo sientìfich.

Amportansa ant la natura

Ij Protista a gieugo un ròl ciav ant j'ecosistema:

Produssion d'ossìgen: le alghe unicelular (es. fitoplankton) a contribuisso al 50% dl'ossìgen terestr.
Base dla caden-a alimentar: ël plankton a nutriss pess e balen-e.
Decomposission: cheidun Protista a decompon la materia orgànica ant l'eva e ant ël teren.

Ant ël Piemont, ij Protista a son present ant l'eva dël lagh Magior, ant ij torent alpin, e ant le risere, andoa le diatomee a contribuisso a la fecondità dël teren.

Classificassion e diversità

La classificassion dij Protista a l'é complicà për via ëd soa natura eterogenia. As divido an:

Chromista: grup ch'a comprend le diatomee e le alghe brun-e.
Protozoa: con sott-grup com Ciliophora (con sìlia) e Sarcomastigophora (con flagel o pseudòpod).
Euglenozoa: organism ch'a fan fotosìntesi ma a peulo ëdcò mangé d'àutri organism.

Esempi locaj:

Diatomea dël Po (Cyclotella): alghe comùn ant ij fium piemontèis.
Amoeba proteus: trovà ant le zone ùmide dël Canavèis.

Protista e salute uman-a

Cheidun Protista a son patògen:

Plasmodium: causator ëd la malaria (trasmëttù da le zanzare).
Giardia lamblia: pròvoca dissenterìa ant l'eva contaminà.
Toxoplasma gondii: trasmëttù dai gat, pericolos për le fomne ancinte.

An Piemont, ël contròl dij Protista patògen a l'é vital ant le eve potàbij, con tratament ëd potabilisassion.

Protista ant la siensa moderna

Ij Protista a son studià për:

Biotecnologìa: le diatomee a produvo silicio për l'andustria.
Medzin-a: l'Euglena a l'é dovrà për studié ël metabolism.
Ecologìa: bioindicador ëd la qualità dl'eva (es. presensa ëd Paramecium).

Ant j'università piemontèise (es. Turin), a son oget d'arserche an microbiologìa.

Savèj curios

La biomassa dij Protista ant j'océan a supera cola ëd tùit ij pess.

Ël mocc d'ambra a l'ha n'"inteligensa" sempia: a peul trové ël pì curt percors ant un labirint.

Le diatomee a l'han na strutura ëd silicio ch'a ispira l'architetura moderna.

Arferiment

Carlo Ferrari, Microorganism dël Piemont: Vita invisìbil, Edission Bòsch, 2015.