Rej ëd computer

Na rej ëd computer (an anglèis computer network) a l'é n'ansem ëd dispositiv ëd càlcol colegà tra 'd lor për condivide risòrse, anformassion e servissi. Colegà via mojen fìsich (fij, fibre òtiche) o sensa fil (Wi-Fi, Bluetooth), ste rej a përmëtto la comunicassion global (es. Internet) o local (es. LAN). Ij protocòj prinsipaj a son TCP/IP, Ethernet, e HTTP, con aplicassion che van da la navigassion web a la gestion ëd dat an temp real.

Stòria

• Ani 1960: ARPANET, predecessor d'Internet, a colega università e sentr d'arserca an USA.
• Ani 1970: Introdussion dël TCP/IP për standardisé la comunicassion antra rej diferente.
• Ani 1980: Espansion dle LAN (Local Area Network) con Ethernet e token ring.
• 1991: La World Wide Web a lansa l'usagi pùblich d'Internet.
• Ani 2000: Advent dle rej sensa fil (Wi-Fi) e rèj mobij (3G/4G).
• Al di d'ancheuj: 5G, IoT (Internet of Things), e rej definìe da software (SDN).

Strutura e Component

Na rej a comprend:

• Dispositiv: Computer, server, router, switch, firewall.
• Mojen ëd transmission: fij UTP, fibre òtiche, onde radio.
• Protocòl: Regole për ël traspòrt dij dat (es. TCP, UDP, HTTP).
• Servissi: DNS (trasformassion ëd nòm an adrësse IP), DHCP (assignassion d'adrësse).
• Topologìa: Configurassion fìsica o lògica (es. stèila, bus, mesh).

Tipologìe

1. PAN (Personal Area Network): Colegament curt (es. Bluetooth ant smartphone e auricolar). 2. LAN (Local Area Network): Rej locaj (es. ufissi, scòle). 3. WAN (Wide Area Network): Rej estèise (es. Internet). 4. MAN (Metropolitan Area Network): Rej ëd sità (es. fibra òtica municipal). 5. VPN (Virtual Private Network): Colegament sicur an tra rej pùbliche.

Usagi Pràtich

• Internet: Acess a sit web, email, e streaming.
• Amprese: Gestion ëd risòrse condivise (archivi, stampante).
• Educassion: Piataforme d'e-learning e colaborassion an ligna.
• IoT: Contròl ëd ca inteligenta, sensor industriaj.

Avantagi e Svantagi

• Avantagi:
  • Condivision ëd risòrse: Stampant, archivi, e conession.
  • Comunicassion: Messagìstica, video-càuss.
  • Acess remot: Travajé da ca ò viagi.
• Svantagi:
  • Sicurëssa: Atach hacker, virus, e violassion ëd dat.
  • Còst: Instalassion e manteniment ëd l'infrastruture.
  • Dipendensa: Vulnerabilità a le fale ëd rej.

Evolussion Tecnològica

• Ani 1990: Passagi a le rej Ethernet a 100 Mbps.
• Ani 2010: Cloud computing e virtualisassion ëd rej.
• Al di d'ancheuj:
  • 5G: Velocità àute e latensa bassa për aplicassion crìtiche.
  • IA ant le rej: Gestion automàtica dël tràfich.
  • Blockchain: Sicurëssa decentralisà për transassion.

Vardé ëdcò

• Internet
• Protocol TCP/IP
• LAN
• Sicurëssa anformàtica

Arferiment

1. Tanenbaum, A. S. (2011). *Computer Networks*. Pearson.
2. Comer, D. (2018). *The Internet Book*. CRC Press.
3. RFC 791 * Internet Protocol (1981). IETF.

Ligam estern

• Sit ëd l'IETF (Internet Engineering Task Force)
• Guida a le rej ëd Cisco
• Modèl OSI (Wikipedia)