Sal (chìmica)
La sal (dal latin sal) an chìmica a l'é un compòst iònich formà da la reassion tra n'àcid e na bas, con na strutura ëd cation (ion positiv) e anion (ion negativ). La sal pì conossùa a l'é ël clorur ëd sòdi (NaCl), dovrà ant la cusin-a e ant l'andustria. An Piemontèis, ël termo a comprend ëdcò ij compòst chìmich ch'a condivido sta strutura, ma la sal da tàula a l'é col ch'a l'ha n'amportansa stòrica e cultural pì granda ant la region.
Descrission sientìfica
[modìfica | modifiché la sorgiss]Le saj a son caraterisà da:
- Fòrmula chìmica: cation + anion (es. NaCl, CaCO₃).
- Liure iòniche: fòrse eletrostàtiche antra jë ion.
- Proprietà: cristalin, solubilità variàbil, pont ëd fusion àut.
As classìfico an:
- Saj neutr: prodovù da àcid fòrt e base fòrta (es. NaCl).
- Saj àcid: con cation ëd n'àcid fej (es. NaHSO₄).
- Saj básich: con anion ëd na base feja (es. MgOHCl).
- Saj dobi: contenent doi cation o anion (es. KAl(SO₄)₂).
Stòria dla sal an Piemont
[modìfica | modifiché la sorgiss]La sal a l'é stàita na richëssa vital ant ël Piemont medieval:
- Vie dla sal: ròte comersiaj (es. dal Mar Mediterani a j'Alp) për trasporté la sal, essensial për conservé j'aliment.
- Gabele dla sal: tasse impòste dal Ducà 'd Savòja, ch'a l'han portà a rivolte popolar com cola dël Mossu ëd la Sanità (1699).
Amportansa ant la vita quotidian-a
[modìfica | modifiché la sorgiss]- Cusin-a: condiment e conservant (es. salam, tòfe ëmbaronà).
- Salute: regolassion dël bilansi idroelectrolìtich (es. Na⁺ e K⁺ ant ël sangh).
- Andustria: produssion ëd clòro e sòda (Na₂CO₃) për veder e detergent.
Ant ël Piemont, ël sal a l'é dovrà ant:
- Viticoltura: për controlé la fermentassion dël vin.
- Artigianà: salassion dij formagg (es. Bra DOP).
- Tradission: la Bagna Càuda a deuvra tant sal për mantnì l'equilibri dël savor.
Esempi 'd saj piemontèis
[modìfica | modifiché la sorgiss]- Clorur ëd sòdi (NaCl): sal da tàula dovrà ant la salassion ëd le tòfe ëd Nissa.
- Nitrà ëd potassi (KNO₃): stòrich prodovù për fé polveriera ant le fàbriche dël Canavèis.
- Solfat ëd càussi (CaSO₄): component dël giss estrat dle minere dël Monfrà.
Sicurëssa e salute
[modìfica | modifiché la sorgiss]- Ecess ëd sal: pression àuta e maladìe cardiovascolar (ël Piemont a l'ha dij program për ridùe ël consum).
- Sal andustriaj: mancansa ëd precaussion a peul porté a contaminassion dl'eva (es. NaCl ant ij torent alpìn).
Sal ant la coltura piemontèisa
[modìfica | modifiché la sorgiss]- Proverbi: "Tant ëd sal an tèra, gnente ëd mal an sèira" (a esorta a la moderassion).
- Dit: ant la literatura, ël sal a simbolisa la saviëssa (es. "A l'é 'l sal ëd la tèra" dëscriv n'òm ëd valor).
Savèj curios
[modìfica | modifiché la sorgiss]La Saleres dl'Argentera (Val Vermenagn) a l'é stàita n'antich senté për ël comersi dla sal con la Fransa.
Arferiment
[modìfica | modifiché la sorgiss]Carlo Casalegno, Stòria dël Sal ant ël Piemont, Edission Alzani, 1998.