Sistema 'd posissionament global

Sistema 'd posissionament global (GPS) a l'é na rej ëd satélit gestìa da jë Stat Unì për dé un servissi ëd localisassion, navigassion e mzura dël temp an tut ël mond. A l'é dovrà ant ij veìcoj, jë smarphone, l'aviassion e vàire àutri camp, trasformand la manera ëd bogiesse e ëd travajé.

Stòria

Ël GPS a l'ha soe orìgin ant ël program militar NAVSTAR dël 1973, progetà për amelioré la precision dij mìssil e dij soldà. Ël prim satélit a l'é stàit lansà dël 1978, ma ël sistema a l'é dventà complet mach ant ij agn 1990, con 24 satélit operativ. Dël 2000, ël govern djë Stat Unì a l'ha dësblocà ël signal për ël pùblich general, permetend n'usagi sivil con na precision ëd 5-10 metr.

Prinsipi ëd fonsionament

Ël GPS as basa su na costelassion ëd almanch 24 satélit ch'a giro an órbita àuta (20.200 km). Minca satélit a manda un signal ch'a conten:

L'ora giusta d'invìo (sincronisà con oròlogi atòmich).
La posission orbital dël satélit.

Un arsivdor GPS (es. ant në smarphone) a mzura ël ritard dij signal da 4 o pi satélit për calcolé soa posission via triangolassion. A l'é necessaria na conession con almanch 4 satélit për determiné latitùdin, longitùdin, autëssa e temp.

Usagi pràtich

Navigassion: A guida j'automòbij, j'areo e le nav con mape an temp real.
Agricoltura: Trator con GPS a semno con precision ëd 2-3 cm.
Socors: Localisassion d'emergensa (es. ciamà d'ajut ant le montagne).
Sincronisassion: Ret ëd telecomunicassion e server internet a deuvro ël temp GPS për sincronisé j'arlògi.

Sfide e limitassion

Përdita dël signal: An tra 'd montagne, ant ëd tùnel o ant ij grata-cej.
Error deliberà: Prima dël 2000, ël signal sivil a l'era perturbà (« Selective Availability ») për evité che ij nemis a lo deuvro.
Atach informàtich: Ij signal a peulo esse blocà (« jamming ») o modificà (« spoofing »).
Privatëssa: Trassament continu ëd le posission a men-a a debat su la libertà individuaj.

Sistemi alternativ

D'àutri pais a l'han creà soe version dël GPS:

GLONASS (Russia): Operativ dal 2010.
Galileo (Union Europenga): Precis ëd 1 m për ël pùblich.
BeiDou (Cin-a): Dominant an Asia.

Coste rej a son sovens combinà ant j'arsivdor modern për mejoré l'afidabilità.

Futur dël GPS

Le neuve generassion ëd satélit (es. GPS III) a promëtto:

Precision ëd sota 1 m për ël pùblich.
Signal pì fòrt contra interferense.
Integrassion con le ret 5G e l'Internet ëd le còse.

Vardé ëdcò

Colegament estern

GPS.gov - Anformassion ufissiaj dal govern djë Stat Unì.
ESA (Agensia Spassial Europenga) - Detaj su Galileo.