Stòria ëd Turin

	Vos an lenga piemontèisa
	Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

Preistòria

Për la lista dij repert vardé: Repert preistòrich.

Stòria

J'orìgin

J'orìgin ëd Turin a venta sërcheje prima dla colonisassion roman-a, cand a son rancontrasse an sla pian-a 'd Pò ij pòpoj ligurin e sèltich.

La scarsa documentassion stòrica disponìbil dël secol ters aGC. a testimònia già la presensa d'ën pòpol stàbil ant la pian-a piemontèisa antè che ancheuj a-i è la sità: ij taurin.

Për lòn ch'a toca al topònim Turin a esisto tre ipòtesi: la pì sigura a l'é ch'a podrìa rivé dal nòm seltich indo-europengh tàur (o thor) ch'a veul dì "mont". La preuva 'd sòn a sarìa la costum motobin spantià fra ij selt ëd preghé d'element naturaj, dont ij mont.

La sconda a l'é manch probàbil e a dis che Turin a l'ha d'orìgin egissie. Durant ij travaj për la costrussion dla Sitadela, a l'é staita trovà na lòsa dedicà a la dea egissian-a Isis. Emanuel Thesaur, dot ëd cort, a l'ha scrivù 'l lìber Stòria dla sità 'd Turin. Ant ës lìber a arcòrda 'l mit ëd Feton e dël prinsi egissian Eridan (considreà 'n semidé e frel d'Osiris). Scond sta conta, ël prinsi, dòp avèj lassà l'Egit pr'ëd ruse con la casta dij sacerdòt, a l'é sbarcà arlongh na còsta stentrional, a l'ha vagnala e ciamala Liguria. Andasend fòrt vers nòrd l'é rivà ant na vasta pian-a con ën fium: Pò. Pò a-jë smijava 'l Nil e a l'ha dlongh fondà na sità: Turin. A l'era 'l sécol XV aGC. Donca se sòn l'è ver, Turin a sarìa stait fondà 'd sécoj prima che Roma. Oltra sòn ël sìmbol dël dé egissian Api, ël mes tòr ch'a l'era pregà a Menfis, a sarìa stàit ël prim tòr turinèis. Dël secol II aGC ël borgh l'era vnù sacrà pr'ij dé, ma cand a son rivà ij Roman, a l'han crasà tut lòn ch'a podìa armemorié j'orìgin dël borgh, për lassé chërde ch'a l'avìo fondalo lor. Coj ch'a diso che la cesa dla Gran Mare a l'é staita batìa dzor n'antich templi egissian dedicà a Osiris a confermo sta version-sì.

N'àutra version ancor pì fantasiosa e ancor manch probàbil a l'é na conta conforma a la qual davzin a na borgià dl'era neolitica, ën terìbil dragon a l'avìa përdù contra 'n tòr (taurus) che 'n baròt l'avìa anciocà con ëd vin. La lòta fra ij doi animaj a sarìa stàita tant cruenta che 'l tòr, dòp avej vagnà contra 'l dragh, a sarìa mòrt për le blëssure. Donca ël pòpol për onoré 'l sacrificà a l'ha decidù 'd ciamesse Taurin.

L'event stòrich ufissial con che Turin e sòj prim abitant a son sità ant le cròniche a l'é la spedission d'Anìbal vers l'Italia, cand a l'é passà për Turin. Ant col moment ij Taurin a l'ero an guèra con j'insùber e a l'han decidù, ùnich fra tuit ij pòpoj gàlich cisalpin, ëd resté alià 'd Roma e a l'han tentà d'arestè 'l passage dël cap cartaginèis. Scond jë stòrich ch'a arpòrto 'l fàit, Polibi e Apian, Taurasia, la borgià taurin-a ch'a dovìa esse vzin-a a Dòira Rivàira e Pò 'me 'l Turin dël dì d'ancheuj, a l'ha arzistù tre dì, peui a l'é drocà. Gnun-a sorgiss an dis lòn ch'a l'é staje dòp pr'ij taurin e soa sità.

Dij sécoj apress a l'ha seghità la penetrassion ëd Roma vers j'Alp, dël 100 aGC a l'é fondà la colònia d'Augusta Eporedia, atual Ivrea, a l'intrada dla Val d'Osta.

Turin roman

Ij pì antich vilage stàbij ant la zòna 'd Turin a armonto al III sécol aGC, cit vilagi 'd tribù selt-ligurin-e dla famija dij Salass ch'a vivìo ëdcò ant le val ëd Susa e Lans. Scond chèiche sorgiss un dë sti vilagi, Taurasia, a l'ha ostacolà Anìbal ën marcia da l'Alp a Roma për bin tre di.
L'orìgin dla sità a armonta a la costrussion ëd na sità durant le guère gàliche da part ëd Giulio Céser. Dël 49 aGC, Turin a l'é trasformà an n'amportanta stassion militar, l'Oppidum Taurinense da Giulio Céser.
Dël 43 aGC, an memòria ëd Céser, la sità a ven ciamà Colonia Julia Taurinorum da Otavian, Lépid e Antòni, e da la mira aministrativa a ven gionzùa a la tribù stelatin-a. Dël 27 aGC ël nòm a dventa Julia Augusta Taurinorum.

Sò perìmeter (2960 méter) a l'era col delimità da cole che al di d'ancheuj a son contrà Giulio, piassa Emanuel Filibert, un tòch ëd piassa dla Repùblica e dij Giardin Reaj, mità piassa Castel, contrà Academia dle Siense, Santa Teresa, Cernaja, cors Siccardi e contrà dla Consolà. A l'era sircondà da 'd muraje àute 6,33 méter, pì ël parapet.
Ël decumanus maximus a dividìa la sità an doi, arlongh cola ch'a sarà contrà Dòira Gròssa, an colegand Porta decumana con Porta praetoria; a lo crosiava ël cardo maximus (a 'n ters dël decumanus a ancaminé da est) ch'a corìa a l'autëssa dle contrà San Tomà e Porta Palatin-a, antra la Porta Romana e la Porta marmorea.
Fòra dle muraje a-i ero le bariere, abità da la gent pì pòvra.

Dël 312 la sucession imperial a l'ha causà na guèra, combatùa 'dcò ant la pian-a 'd Turin, anté ch'a son scontrasse Massens contra Costantin. Costantin a l'ha vagnà.

L'età ëd mes

Apress la fin dl'Imperi Roman, Turin a passa sot ël contròl dj'Ostrogòt, dij Longobard e dij Franch ëd Carl Magn (773).

Durant ël perìod longobard, a l'é formasse ël ducà 'd Turin. Dij duca 'd Turin a son rivane quatr nòm: Agilulf, Arioald, Gribàud e Ragimpert.

Dël 940 a l'é fondà la Marca ëd Turin, controlà da la dinastìa arduìnica che, për mojen dël mariagi tra soa dariera dissendenta, Adelàide ëd Susa, con Odon, ël fieul d'Umbert Biancaman (fondator dla cà dij Savòja) a la portà la sità sot l'influss dla dinastìa savojarda.

Apress vàire vicende che a l'han vedù, ant ij secòj sucessiv, ëdcò l'elession dla sità a comun-a lìbera, Turin a la fin a l'é inglobà na vira për tute ant ij possediment dij Savòja che antratant a l'ero dventà duca.

L'Arnassensa

Dël secol ch'a fa XVI, a-i é staje un prim perìod d'ocupassion dl'esèrcit fransèis.

Dël 1559, dòp la pas ëd Cateau-Cambrésis, la sità a l'é dventà la capital dël ducà 'd Savòja, che prima a l'era Chambéry; a l'han giontaje dij murajon modern e na sitadela pentagonal.

Ël secol ch'a fa XVII a l'ha vëdù la sità e ël ducà dventé pì grand con l'anession d'Ast, Monfrà, ëd në sboch al mar, e l'espansion dla sità fòra dle muraje roman-e.

L'assedi 'd Turin dël 1706

Dël 1713 ji duca ëd Savòja a l'an otnù 'l tìtol ëd re, prima ëd Sicilia e apress ëd Sardëgna, e Turin a l'é dventà la capital dël regn. La cort piemontèisa a l'é vnùita pì amportanta e a Turin a son ëstàit fabricà palass e vile për borzoà e nòbij ant lë stil baròch.

La Restaurassion

Ël Congress ëd Vien-a e la Restaurassion a l'han dàit al Piemont la sità 'd Génoa e tuta la Liguria, an butand le fondamente al process ch'a l'ha portà an pòch pì ëd sinquant'agn, a l'unità d'Italia.

Con ël regn ëd Carl Albert e ëd Vitòrio Emanuel II a jë s-ciòd l'andustria, ch'a ancamin-a daj tëssù e da j'arme.

Dël 1860 la crisi conòmica dòp la fòrta chërsùa a possa ij Savòja a unì l'Italia per salvé lë stat daj gròss fré con la cassia dël regn dle doe Sicilie. Dal 1861 al 1865 Turin a ven la prima capital dlë stat italian. Cand, dòp quatr agn, as decid ëd tramudela a Fiorensa, dle milen-e 'd turinèis a marcio sle lèje. La polissìa a spara sla gent: a l'é ël prim massacri ëd Turin.

L'età contemporania

La Prima guèra mondial a l'ha grevà sla gent, an efet dj'agn 1919 e 1920 le lòte sociaj a son vnùe pì dramàtiche (ël bienn ross) e sòn a l'era causà 'dcò dal montè dij pressi. Vàire bòite a son ëstàite ocupà, dont la Fiat. Marlàit j'ovriè a andasìo anans con la produssion da soj.

Dël 1922 ël fassism a l'ha vagnà 'l podèj an marciand a Roma. Ant ës perìod-sì a-i son staje vàire atach squadrista contra j'opositor. Ai 18 Dzèmber 1922 óndes antifassista a son ëstàit massà e la Ciambrea dël Travaj ravagià da na formassion ëd fassista ant un dë sti scontr.

Dòp che lë stat italian a l'é intrà an guèra ai 10 giugn 1940, Turin, ansema a Génoa, Milan e Lissandria a l'é stàit bombardà torna e torna da j'Alià: ël prim atach a-i é staje l'11 giugn 1940, ij dariè dël 1945, ma l'ann pì gram a l'é stàit ël 1943.

Dël 1943 da Turin a l'é partìa l'ondà ëd siòpero dla granda industria ch'a l'ha implicà apopré tut ël Nòrd Italia e a l'ha marcà l'arprèisa dël moviment antifassista. Dòp l'8 dë stèmber 1943 Turin a l'é stàit ocupà daj nasista e dai republichin ch'a l'han fàit ëd ravage, massacri, esecussion e deportassion. Contra 'd lor as son alvasse le formassion dij partisan.

Ai 25 avril 1945 ël Comità 'd Liberassion Nassional a l'ha comandà l'arvira general e con cola ij partisan a l'han taparà via ij nasifassista e a l'han pijà 'l contròl dla sità. Dòp chèich dì, ël 3 magg, a son rivà ëdcò ij bajet alià.

Apress lë scond dòp-guèra Turin e l'é stàit ël sìmbol dla chërsùa econòmica italian-a, ancaminà mersì a j'agiut merican dël Pian Marshall. Lë bzògn ëd grand nùmer d'ovrié e travajeur a l'ha fàit rivé a Turin senten-e 'd milen-e 'd përson-e dal rest dël Piemont e da d'àutre region ant l'Italia, dzortut dal Véneto, e dal sud. As conto mes milion ëd migrant a Turin dal 1950 al 1971.

Dël 1974 la sità a l'é rivà a anviron un milion e dosentmila abitant.
Da dòp la guera a ancheuj, a Turin la lenga pì spantià a l'é passà dal piemontèis a l'italian.

A fërvé 2006 la sità a l'ha ospità ij Gieugh Olìmpich Invernaj nùmer XX e a Mars 2006 ij Gieugh Paralìmpich Invernaj nùmer IX. Për l'ocasion a l'é stàita duvertà la prima linia dël metrò 'd Turin, oltra a 'd neuv stadi e struture.