Tabach

Ël tabach (Nicotiana tabacum) a l'é na pianta dle Solanacee originaria dle Amériche, coltivà për soe feuje, dovrà për produssion ëtëd sigarète, sigar, tabach da fiuté, e àutri prodòt ch'a conten-o nicotin-a, na sostansa ch'a crea dipendensa. A l'é stàit un dij prodòt econòmich pì amportant dla stòria, ma a l'é 'dcò associà a vàire problem ëd salute.

Stòria

Ël tabach a l'é stàit coltivà da le popolassion indìgene dle Amériche già 5.000 agn fa, dovrà ant ij ritual religios e com meisin-a. A l'é stàit portà an Euròpa da Jean Nicot, ambassador fransèis ant ël Portugal, dël sécol XVI. Dël sécol XVII, a l'é dventà na coltura amportanta ant le colònie anglèise dël Virginia, ancaminand n'andustria global.

Coltivassion

Ël tabach a chërs mej ant un clima tropicaj o subtropicaj, con tèra bin drenà. Ij prim produtor mondiaj dël 2023 a son:

La pianta a ven cujìa a man o con màchine, e peui sëccà ant ëd cassie ëd bòsch o an forn.

Composission chìmica

Le feuje ëd tabach a conten-o:

Nicotin-a (alcalòid stimolant).
Catram (cancerògen).
Monòssid ëd carbòni (tòssich për ël sangh).
Nitrosamin-e (sostanse cancerògene).

Usagi prinsipaj

Fumé: Sigarëtte, sigar, pipa.
Tabach sensa fum: Da fiuté, da mës-cié.
E-lìquid: Për sigarëtte eletròniche (giontà 'd nicotin-a sintética).
Usagi nen fumàbil: Antich insetissida o ingredient ant ij ritual tradissionaj.

Efet ansima la salute

L'Organissassion Mondial ëd la Sanità (OMS) a classìfica ël tabach com la prima càusa ëd mòrt evitàbil. J'efet a comprendo:

Càncher (polmon, làringh, boca).
Maladìe cardiovascolar (infart, ësclèrosi).
Maladìe respiratòrie (BPCO, bronchit crònica).
Dipendensa da nicotin-a.

Econòmia e regolamentassion

Ël tabach a l'ha alimentà comersi internassionaj e sfrutament ëd man d'òvra, ma dël sécol XXI a l'é soget a tasse elevà e lej restrittive:

Diviet ëd fumé ant ij pòst pùblich (es. Lej Sirchia an Italia, 2003).
Avèrtiment ëd salute an sle scàtole.
Limitassion ëd publissità.

An Euròpa, la Diretiva UE 2014/40 a regula la produssion e la vendita.

Coltura e società

Ël tabach a l'é stàit sìmbol ëd status sossial (es. sigar ëd lusso) ma 'dcò d'opression (es. s-ciavism ant le piantagion mérican-e). Ant la literatura e cine, a l'é stàit rapresentà tant com element 'd sofisticassion (es. film Casablanca) che 'd degradassion (es. Thank You for Smoking).

Curiosità

Ant ël sécol XVII, ël tabach a l'era dovrà com moneda ant cheich colònie.

Thomas Jefferson a l'ha scrivù la Costitussion djë Stat Unì ant ël parch ëd na piantagion ëd tabach.

An Piemont, la coltivassion ëd tabach a l'é stàita limità, ma a-i son ëstàite d'esportassion ëd feuje ant ël sécol XIX.

Arferiment

OMS, Rapòrt global sul tabach (2023).
Banca Mondial, Dàit econòmich sla coltivassion dël tabach (2021).