Tetònica a plache
La 'tetònica a plache a l'é na teorìa sientìfica ch'a spiega com a son organisà e as bogio le plache rìgide ch'a compon-o la crosta terestre. Costi moviment a son responsàbij ëd fenòmen com teramòt, erussion vulcàniche, e la formassion ëd montagne e océan. La teorìa a l'é stàita acetà dòp dj'agn 1960, grassie a j'evidense dë scoverte com l'espansion dij fond oceànich.
Strutura dle plache
[modìfica | modifiché la sorgiss]Le plache tetòniche a son tòch ëd crosta terestr (continentaj o oceàniche) ch'a galegio dzora al mantel superior, flùid e ciamà astenosfera. A-i son 7 plache prinsipaj e vàire pì cite:
- Placa africana
- Placa eurasiàtica
- Placa pacìfica
- Placa nord-american-a
- Placa sud-american-a
- Placa antàrtica
- Placa australian-a
Sòrt ëd lìmit dle plache
[modìfica | modifiché la sorgiss]- Lìmit divergent: Plache ch'as separo, creand neuva crosta (es. Dorsaj mes-oceàniche).
- Lìmit convergent: Plache ch'as scontro, causand fusion ëd crosta (es. Alp e Himalaya).
- Lìmit transform: Plache ch'a scoro an diression opòsta (es. fàuda ëd San Andreas).
Cause dël moviment
[modìfica | modifiché la sorgiss]- Convession dël mantel: Ël calor intern dla Tèra a fa monté e calé ëd material ant l'astenosfera, tirand le plache.
- Slab pull: Plache oceàniche pì dense ch'a fondo ant ël mantel e a tiro la part restanta.
- Ridge push: Fòrsa ch'a ven da la neuva crosta ch'a s'àussa ant le dorsaj oceaniche.
Efet prinsipaj
[modìfica | modifiché la sorgiss]- Formassion ëd montagne: Scontr ëd plache continentaj (es. Alp).
- Fosse oceàniche: Fond d'océan përfond ant ij lìmit convergent.
- Atività sìsmica e vulcànica: Situà dzortut ant ij lìmit ëd plache.
- Deriva dij continent: Spostament lìmit ëd le masse continentaj (es. separassion ëd Pangea).
Stòria dla teorìa
[modìfica | modifiché la sorgiss]- 1912: Alfred Wegener a presenta l'ipòtesi dla deriva dij continent, ma a manca d'evidense.
- 1960: Scuverta dl'espansion dij fond oceànich e dle bande magnétiche ch'a confermo ël moviment.
- 1968: La teorìa a l'é unificà con j'osservassion ëd teramòt e vulcan.
An Piemont
[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël Piemont as treuva ant la placa eurasiàtica, visin al lìmit con la placa african-a. La colision antra ste doj plache a l'ha formà:
- Alp Ossidentaj: Creà da la pression ëd la placa african-a ch'a intra sota cola eurasiàtica.
- Atività sìsmica legera: Situà ant le valade alpigne e colin-e ëd Langa.
- Ròche metamòrfiche: Esempi: eclogite ant la Val Susa, testimonianse d'antich scontr.
Esempi mondiaj
[modìfica | modifiché la sorgiss]- Anel ëd feu dël Passìfich: Zòna d'atività vulcànica e sìsmica ant ël lìmit ëd la placa pacìfica.
- Islanda: Na dorsal mes-oceànica esposta fòra d'eva (Dorsal mes-atlàntica).
- Himalaya: Montagne formà da la colision antra India e Eurasia.
Arferiment
[modìfica | modifiché la sorgiss]Kearey, P. (2009). Global Tectonics. Wiley-Blackwell.