Tsunami

Në tsunami a l'é na serie d'onde gròsse e devastante generà da në sconvolgiment sota la surfassa dël mar o dj'océan, com teramòt, erussion vulcàniche, o fran-e sottomarin-e. Coste onde a peulo viagé a milen-e ëd chilométer për ora e a rivo a la còsta con n'autëssa ëd desen-e ëd méter, causand dëstrussion e mòrt. Ël termo "tsunami" a ven dal giaponèis e a veul dì "onde dël pòrt" (津波).

Cause

Jë tsunami a peulo formesse për vàire motiv:

Teramòt sotomarin: Scontr ëd plache tetòniche ant ël fond dël mar, dzortut ant le zòne ëd subduzion (es. Anel ëd feu dël Passìfich).
Erussion vulcànica sotmarin-a: L'erussion ëd vulcan sota l'eva a peul causé në spostament d'eva massiss (es. Krakatoa, 1883).
Fran-e ëd teren sotmarin: Dëstabilisassion ëd sediment o ròche ant ël fond marin (es. Grand Banch ëd Teraneuva, 1929).
Impat ëd meteòrit: Event ràir, ma possìbil (es. event ëd Chicxulub, 66 milion agn fa).

Propietà dle onde

Longheur d'onda: Pi longa che cole dle onde normale (fin a 200 km).
Velocità: Fin a 800 km/h ant l'océan duvert, ma a ralento an avzinandse a la còsta.
Autëssa: An surfassa, l'onda a peul esse pòch àuta, ma a chërs fin a 30-40 m an riva.

Efet

Inondassion: L'eva a intra fin a chilométer ant ël teritòri, portand via tut.
Dëstrussion d'anfrastruture: Pont, stra, e edifissi a peulo esse dësblà.
Pérdite uman-e: Mòrt për niament, ferì, o dësparission.
Contaminassion: Eva salà a ruin-a teren agricòj e sorgiss d'eva potàbil.

Esempi stòrich

2004 (Océan Indian): Un teramòt ëd 9.1 Richter davzin a Sumatra a l'ha generà në tsunami ch'a l'ha massà 230.000 përson-e an 14 pais.
2011 (Giapon): Un teramòt ëd 9.0 Richter a l'ha causà n'onda ëd 40 m ch'a l'ha dësblà la central nuclear ëd Fukushima.
1908 (Messina, Italia): Un teramòt sotmarin a l'ha provocà n'onda ch'a l'ha copà 80.000 përson-e an Sicilia e Calabria.

Prevension e Sicurëssa

Sistema d'alert: Sònar e boe për individué ij teramòt e mandé avìs ai pais costier.
Educassion: Segnaj ant le còste e esercitassion për la popolassion.
Protession dj'anfrastruture: Mur ëd conteniment e zòne verde për amortì l'onda.
Cooperassion antërnassional: Rej ëd sorveliansa com ël Sistema d'Alert dij Tsunami ant ël Pacìfich.

Tsunami ant ël Mediterani

Ël Mediterani a l'é a arzigh për via dj'atività sìsmiche e vulcàniche:
Eolie: Vulcan com ël Stromboli a peulo generé onde locaj.
Grecia e Turchìa: Zòne dë scontr tetònich ant ël mar Egeo.
Italia: Le còste dël Sud a son espòste, com mostrà dal disastr ëd Messina dël 1908.

An Piemont, essend na region sensa sboch al mar, l'arzigh a l'é nul, ma la conossensa dël fenòmen a l'é amportanta për sostnì le comunità costiere italian-e.

Arferiment

UNESCO-IOC (2023). Tsunami Early Warning Systems.
Tinti, S. et al. (2004). The 2003 Sumatra Tsunami: Data and Implications.