Valanga
Na valanga a l'é na coladura ràpida ëd fiòca giù da un versant ëd na montagna, ch'as peul ancaminé an manera natural o për colpa d'atività uman-e. Le valanghe a son un dij perìcoj prinsipaj ant le region montagnose, dzortut durant l'invern e l'inissi dla prima.
Cause
[modìfica | modifiché la sorgiss]Le valanghe a peulo formesse për via ëd vàire fator:
- Pendì dël versant: Ij versant con n'àngol tra 30° e 45° a son ij pì soget a valanghe.
- Stabilità dël mantel ëd fiòca: La presensa dë strat diferent (ëd fiòca dësblà o giassa) a peulo creé d'instabilità ant ël mantel.
- Condission meteo: Tempeste ëd fiòca, cambi ëd temperadura, o vent fòrt a peulo smon-e le condission për na valanga.
- Atività uman-e: Esplosion, passage dë schiador, o màchine a peulo dé l'ancamin a na valanga.
Sòrt ëd valanghe
[modìfica | modifiché la sorgiss]- Valanghe ëd slab: Na porsion ëd fiòca coerenta (ëd sòlit dura o compata) as dëstaca 'me n'ùnich blòch. A son le pì pericolose.
- Valanghe ëd fiòca s-ciassa: Fiòca nen coerenta (pì tënnera) a cola giù a onde. Sòn a peul ancapité apress a neuve fiòche.
- Valanghe ëd fiòca ùmida: Fiòca con d'eva liquidà ch'a cola për gravità, dzortut an temp piovos o con calor.
- Valanghe d'ària: Na nìvola ëd fiòca polverisà ch'a viagia a gran velocità, bon-a ëd copé për sòfiada.
Efet
[modìfica | modifiché la sorgiss]- Përson-e: Le valanghe a peulo causé mòrt për asfissìa o feriment grav.
- Anfrastruture: A peulo dësblé stra, linie feroviarie, o edifissi.
- Ambient: A peulo dëstrùe bòsch e cambié l'ecosistema local.
Prevension e sicurëssa
[modìfica | modifiché la sorgiss]- Contròl ativ: Usé d'esplosiv për provoché valanghe controlà an condission ëd sicurëssa.
- Prevision: Stassion meteo e modej matemàtich për prevëdde le valanghe.
- Echipagiament: Arcomandà porté ARTVA (aparej ëd reserca), pale, e sach aerà për aumenté le chance ëd sopravivensa.
Valanghe stòriche
[modìfica | modifiché la sorgiss]- Valanga dël 1970 a Val d'Isère: Na valanga ëd slab ch'a l'ha copà 39 përson-e an Fransa.
- Disastr dël 1999 a Galtür (Àustria): 31 mòrt për na valanga causà da tempesta.
- An Piemont, le valanghe ant le Alp a son frequente, com cola dël 1885 ant la Val Sangon ch'a l'ha dësblà na comun-a.
Arferiment
[modìfica | modifiché la sorgiss]McClung, David. Avalanche Handbook. Mountaineers Books, 2006.