Virus

Ij virus a son entità microscòpiche ch'a peulo infeté le célule d'organism viv (òm, animaj, piante, bater). A son considerà al lìmit antra la vita e la matèria nen viventa, dagià ch'a l'han pa un metabolisme pròpi e as peulo nen riprodùe sensa na célula òspite. Soa strutura a l'é sempia, ma a peulo causé maladìe motobin grave.

Stòria

Ij virus a son ëstàit identificà për la prima vira dël 1892 dal siensià russ Dmitri Ivanovsky, ch'a l'ha studià l'agent ëd la maladìa dël tabach (TMV). Dël 1898, ël microbiòlogh olandèis Martinus Beijerinck a l'ha confermà che cost agent (ciamà "virus") a l'era nen un bater. Con l'avent dël microscòpi eletrònich (1931), a l'é stàit possìbil vëddje për la prima vira.

Caraterìstiche

Strutura: Un virus a l'é formà da:
- Material genétich: DNA o RNA (dobia o sìngola caden-a).
- Capsid: Në strat ëd protein-e ch'a protegg ël genòma.
- Anvòlucr (opsional): Membran-a ëd lìpid robatà a la célula ospite (es. virus ëd l'influensa).
- Dimension: Da 20 nm a 300 nm (1 nm = 0,000001 mm).

Ciclo ëd vita

Atach: Ël virus as gionz a na célula òspite con dij recetor specìfich.
Intrada: A intra ant la célula (fusion ëd l'anvòlucr o iniession dël genòma).
Replicassion: A òbliga la célula a produve neuve partìcole viraj.
Assemblagi: Le partìcole as buto ansema për formé dij virus neuv.
Liberassion: Ij virus neuv a seurto për infeté d'àutre célule (es. për lisi o gemassion).

Sòrt ëd virus

Bateriòfagh: Virus ch'a infeta ij bater (es. fagh T4).
Virus animal:
RNA: Influensa, SARS-CoV-2 (COVID-19), HIV, rosolìa.
DNA: Vairòle, herpes, HPV (Virus dël papilòma uman).
Virus dle piante: TMV (Tobacco Mosaic Virus), virus del mosàich dla tomàtica.
Virus gigant: Mimivirus (fin a 700 nm), con genòma compless.

Efet su la salute

Ij virus a peulo causé:

Maladìe respiratòrie: Influensa, COVID-19, RSV.
Maladìe esantémiche: Vairòle, mesòj, varissela.
Anfession cròniche: HIV (che a men-a a l'AIDS), epatite B e C.
Càncher: HPV (cervical), virus Epstein-Barr (linfòma).

Prevension e tratament

Vacin: Esempi: vacin contra ël morbij, l'influensa, ël COVID-19, HPV.
Antiviraj: Meisin-e ch'a blòc-o la replicassion viral (es. oseltamivir për l'influensa, antiretroviraj për l'HIV).
Igene: Lavesse le man, evité contat con përson-e infetà, dovré ëd mascarin-e.

Debate sientìfich

Ij virus a son pa classificà com "organism vivent" për via ch'a l'han pa fonsion metabòliche e a dipendo da l'òspite. Tutun, a evolv e a muto, an adatandse a neuv òspit (es. SARS-CoV-2 ch'a passa da le mignà a l'òm).

Riferiment

Collier, L. (2011). "Principles of Virology". *ASM Press*.