Vulcan
Un vulcan a l'é n'uvertura ant la crosta terestr andoa che magma, gas, e sënner a peulo seurte durant n'erussion. Costi fenòmen a son colegà a l'atività tetònica dla Tèra e a peulo esse ativ, dësmentià, o estint. Ij vulcan a contribuisso a la formassion dël teritòri e a l'é amportant për l'evolussion geològica dël pianeta.
Formassion
[modìfica | modifiché la sorgiss]Ij vulcan as formo quand che ël magma (ròcia fondùa) dal mantel terestr a riva a la surfassa për via dla pressión o dë s-ciap dle plache tetòniche. Le situassion prinsipaj a son:
- Lìmit ëd plache: Scontr o separassion ëd plache (es. Anel ëd Feu dël Passìfich).
- Pont càud: Zòne anté a monta magma dal mantel profond (es. Hawaii).
- Rift continentaj: Separassion ëd plache (es. Rift african).
Sòrt ëd vulcan
[modìfica | modifiché la sorgiss]- Vulcan a scùd (es. Mauna Loa): Grand e bass, con làva flùida.
- Vulcan stratificà (es. Vesuvi): Con strà ëd lava e sënner, esplosiv.
- Coni ëd sënner (es. Paricutín): Cit, formà da material piroclàstich.
- Caudera: Cavità granda creà dòp n'erussion colossal (es. Yellowstone).
Efet dj'erussion
[modìfica | modifiché la sorgiss]- Ambientaj: Dëstrussion d'ecosistema, creassion ëd teren neuv, emission ëd CO₂.
- Social: Mòrt, evacuassion, dëstrussion d'anfrastruture (es. Pompei, 79 d.C.).
- Climàtich: Sënner e gas a peulo bloche la lus dël sol (es. "Ann sensa istà" dòp Tambora, 1815).
Vulcan an Italia e Piemont
[modìfica | modifiché la sorgiss]L'Italia a l'ha dij vulcan ativ famos:
- Etna (Sicilia): L'ël pì gròss vulcan ativ d'Euròpa.
- Vesuvi (Campania): Avosà për l'erussion ch'a l'ha dëstruvù Pompei.
- Stromboli (Eolìe): Atività continua ëd tipo "esplosiv".
An Piemont, a-i son pa ëd vulcan ativ, ma le Alp a conten-o rocia vulcànica antica, e ij lagh ëd Montfrà a son d'orìgin vulcànica. J'erussion ant le region visin-e (es. Campania) a l'han ëdcò influensà ël clima stòrich dla region.
Erussion stòriche
[modìfica | modifiché la sorgiss]- 79 d.C. (Vesuvio): Dëstrussion ëd Pompei e Ercolan.
- 1815 (Tambora, Indonesia): 92.000 mòrt e cambi climàtich globaj.
- 1980 (Sant'Elen-a, Stat Unì): Esplosion ch'a l'ha dësblà ël versant dël vulcan.
- 2002 (Etna): Fluss ëd làva ch'a l'ha mnassà le borgià davzin-e.
Monitoragi e Sicurëssa
[modìfica | modifiché la sorgiss]Sistemi d'alert: Misura ëd moviment sìsmich, gas, e deformassion dël teren.
Pian d'evacuassion: Educassion dla popolassion e simulassion.
Arferiment a j'espert: Istitù com l'INGV (Istitut Nassional ëd Geofìsica e Vulcanologìa) an Italia.
Arferiment
[modìfica | modifiché la sorgiss]Sigurdsson, H. (2015). Encyclopedia of Volcanoes. Academic Press.