Diciarassion ëd Civass

	Vos an lenga piemontèisa
	Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

Palass Tèis a Civass, andoa a l'é signàsse la Diciarassion dël 1943 La Diciarassion dj'arpresentant dle popolassion alpin-e, pi bin cognossùa con ël nòm ëd Carta 'd Civass a l'é 'n document signà 'l 19 Dzèmber 1943 a Civass, durant un rëscontr biscos organisà da d'esponent ëd l'Arzistensa da le valade dj'Alp. A l'é stàit sernì 'l borgh piemontèis ëd Civass përchè a l'era a mità dla stra tra lor ch'a vnisìo da le valade vaudèise e lor ch'a vnisìo da la Valdosta. Al rëscontr a l'han partissipà 'l nodar Émile Chanoux da la valdosta, che pòich mèis apress a murirà ampërzonà daj fassista, e Ernest Page, mentre Frederigh Chabod a l'avìa spedì 'n sò document e Lino Binel a l'avìa nen podù vnì përchè a l'era an përzon; an nòm ëd le valade vaudèise a l'ero present Osvàud Coïsson e Tavo Malan, vnù da la Tor ëd Pélis, e Giòrs Peyronel e Albert Rollier, un da l'Università 'd Milan e l'àutr dal Politécnich ëd Milan. La Carta ëd Civass a smonìa la propòsta d'un sistema polìtich fedëral e republican fondà an sle region e an sij canton. Ël test Noitùit, popolassion ëd le Valade Alpin-e, AN VERIFICAND che ij vint agn ëd gram govern livlator e arsentrator ch'a treuvo 'l sunt ant la brutal e blagòira divisa «Roma Doma» a l'han avù për nòste Valade sti dolent e grev arzultà: l'ABIM POLÌTICH, travers l'euvra 'd sòj agent polìtich e aministrativ (milissian, comissari, prefet, fedëraj, magìster), dij cit déspota ch'as ambatìo e a gnoravo tute le tradission locaj, e a l'han vorsù craséje; la RUIN-A CONÒMICA, pr'ël dësbàucc ëd sòj ben bosché e agrari, për l'antërdission dl'emigrassion con l'ermética sarà dle frontere, për l'efetiv manch d'organisassion técnica e finansiaria dël travaj dij camp, con dëlcò l'esibission dlë stat ch'a flon-a sò veuid agiut sentral, e për l'incompentensa 'd na moderna organisassion torìstica rispetosa dij leu. E sòn tut ansema a càusa ël dëspopolament alpengh; ël DËSBLÉ DLA COLTURA LOCAL, për lë sgnaché dla lenga fondamental dël leu, belelà andoa ch'a-i é, ël brut e gògh straviré an italian dij nòm dle plachëtte locaj, ël saré dle scòle e dj'istitut autònom, ch'a son un ben coltural e 'n ben ch'a ven a taj 'cò për la migrassion an stat forest pr'un cert temp. E donca dess i fortioma che la libertà 'd lenga, tanme cola d'arligion, a l'é na condission fondamental për la tua dij trat ëd la përson-a uman-a; che 'l fedëralism a l'é 'l quàder pi adat për garantì ës drit andividoal e coletiv e al arpresenta la solussion dij problema dle cite nassionalità e dij minor ëstrop étnich, e 'l definitiv smortament dël fenòmen stòrich dj'iredentism, për garantì la fërma e longa pas ant l'ëvnient asset europengh; che 'n regim republican e democràtich fondà an sle region e ij canton a l'é la sola garansìa contra l'artorn ëd la ditatura, che a l'ha trovà ant lë Stat monàrchich e sentral italian col ëstrument, dëgià pront, për sò domini an sël pais; che ant ës regim democràtich-fedëral ij drit ëd le class dij travajeur a l'han da esse protegiù con le giuste autonomìe ovriere ëd manera da coarté j'espluatassion capitaliste; fidej al pi bon spìrit dël «Risorgimento». I diciaroma lòn dapress: Plachëtta an memòria dla Diciarassion ëd Civass, Palass Tèis. AUTONOMÌE POLÌTICHE E AMINISTRATIVE: I speroma che l'ëvnient ëstat italian sarà fàit su da na mira conòmica e aministrativa scond dij prinsipi fedëraj, e da na mira polìtica conforma dij prinsipi democràtich. Ant ës quàder general a j'Alp a ventrà arcognòsse 'l drit d'esse na comun-a polìtica e aministrativa daspërchila al pian dij canton. A j'Alp a venta assiguré semper un pòst ant le Ciambree legislative regionaj e nassionaj, col ch'a sia sò pèis ant ij nùmer dla popolassion. L'esercissi dle fonsion polìtiche e aministrative locaj, comunaj e cantonaj, a sarà da afidé a 'd gent dël pòst ch'a sta 'd ca belelì 'd manera stàbil për almen un nùmer d'agn ch'a sarà calcolà da le ciambree locaj. AUTONOMÌE COLTURAJ E SCOLAR: Për sò pòst geogràfich tra varie colture, për rësguard ëd soe tradission e sòj trat étnich, e pr'ij vantagi ch'a ven-o da la cognossensa 'd varie lenghe, ai pe dj'Alp a dovrà esse rispetà an pien e garantìa na certa autonomìa coltural e lenghìstica, visadì: ël drit ëd dovré la lenga local, belelà anté ch'a-i é, dacant cola italian-a an tùit ij contest, j'at e jë strument pùblich, e ant la stampa local. ël drit ëd mostré la lenga local ant le scòle 'd tùit j'òrdo e tùit ij gré, con le garansìe dabzògn për fé che ij magìster a sìo adat al ròl. La didàtica an general a sarà controlà e dirigiùa da na ciambrea local. Archeurv dlongh a dun-a 'd tùit ij nòm locaj. AUTONOMÌE CONÒMICHE: Për asié 'l dësvlup conòmich montagnard e donch loté 'l dëspopolament dle vaj dj'Alp, a venta avèj: Un sistema 'd taje an sj'industrie ch'a stan ant ij canton alpin (industrie idroelétriche, torìstiche, ëd min-a o 'd trasformassion, evf.), ch'a manten na part dj'intrade ant le Valade dj'Alp, e a fa nen diferensa se st'industrie a saran o a saran nen coletivisà. Un sistema 'd echilibrà ridussion dle taje ch'a cangia da 'n pòst a l'àutr conforma vàire ch'a l'é dru 'l seul e s'a travaja 'd camp, ëd bòsch o 'd nimaj. N'arforma agraria rasonà e 'd bon sust ch'a prevëd: l'unificassion dla propietà agraria 'd famija, ancheuj tròp fragmentà, con ël but d'otnì 'n pi bon amson da j'asiende, con dë scangg e 'd compens dij tòch ëd tèra e dovranda dle lèj adate e agiornà; l'assistensa técnica e agraria fàita da 'd gent ch'a sta 'd ca belelì 'd manera stàbil e ch'a l'ha, pr'esempi, ël ròl ëd mostré ant le scòle dël pòst, dont na part a podran avèj l'adressa agraria; Ël rinfòrs dla conomìa con l'agiut dj'autorità locaj, ch'a podran deurve 'd lìbere fondassion cooperative 'd produssion e d'arlan dij ben. Ël rinfòrs ëd l'industria ch'a men-a a la formassion ëd na class ovriera agiornà e adreta. Për sossì as podran ëdcò fité 'l contròl o 'l govern dle dite con na natura local, doa a fa damanca, press l'aministrassion regional o cantonal, bele an cas d'organisassion coletivista. La dipendensa dij travaj pùblich locaj da l'aministrassion cantonal e 'l contròl ëd chila-sì ansima tùit ij servissi e le concession con na natura pùblica. Noi arpresentant dj'abitant ëd j'Alp i voroma voghe che 'l neuv Stat Italian a fortiss costi prinsipi, tanme i voroma ch'as fortisso ëdcò anvers coj italian ch'a son o ch'a podrìo trovésse sota dominassion foresta, e ancheuj ij crijoma con la sigura cossiensa 'd servì j'antëress e ij sust ëd tùit coj che a chërdo 'mé noi ant j'ideaj 'd libertà e 'd giustissia. Civass, 19 Dzèmber 1943 Anliure esterne Diciarassion ëd Civass

Aiuto per la lettura Ayuda para la lectura Help for Reading Rintré ant la Piòla Contaté j'Aministrator Lìber për Amprende Coression ortogràfica Tastadura piemontèisa Portaj e Proget Agiut pr'ij Contributor Travajòt sempi