Formassion dl'Imperi Roman

	Vos an lenga piemontèisa
	Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

Bust ëd Giulio Céser Ël passagi da repùblica a imperi a l'é un dij moment fondamentaj dl'evolussion dla siviltà roman-a. Comsëssìa, as trata d'un passagi ch'a l'é rivà motobin dosman, e che as peul nen identifiché con na data ò n'event precis. L'imperi a l'é vnu-ie dapress a 500 ëd forma republican-a (510 aGC – I sécol dGC). La repùblica a l'era esaurisse an conflit polìtich e sossiaj, notaman col antra Gàio Mario e Sila e la guèra sivil antra Giulio Céser e Pompeo ël Grand. As trata d'un process polìtich rivà un pòch a la vira, contut che a-i sia la costuma dë pijé dle date d'arferiment për marché la transission da Repùblica an Imperi. Antra j'àutre, për sòlit as ësmon-o la nòmina ëd Céser coma ditator a vita (44 aGC), la vitòria d'Otavian ant la Bataja d'Actium (ij 2 dë Stémber 2 dël 31 aGC), e la concession da part dal Senà dla dignità d'August a Otavian midem (ij 16 ëd Gené dël 27 aGC). Evolussion polìtica Bele mach che decide chi ch'a sia stàit ël prim imperator ëd Roma a resta motobin malfé. A l'é mai ësta-ie la nòmina d'un prim imperator, për via che as tratava nen d'un tìtol dla gerarchìa formal arconossùa dal drit roman. Pitòst, cola d'esse imperator a l'é stàita na posission ëd fat, derivà da l'avej un podej personal real motobin pì largh che nen coj arconossù dal drit, e a l'é compagnasse a n'acumulesse ëd dignità e qualìfiche diferente (coste-sì da bon arconossùe dal drit) ant na person-a sola. Pì che n'event traumàtich coma un cambi ëd costitussion ò na proclamassion monàrchica formal, a l'é tratasse ëd na partìa ëd famije che a son rivà a controlé lë stat dësvojdand-ne ij mecanism democràtich, fin a che peui un-a dë ste famije a l'ha pijait lë dzora ant sj'àutre, e a l'é trovasse viaman a podèj fé 'l rè bele che sensa ess-lo da na mira formal. August con la vesta da Pontifex Maximus, da 'nt la Via Labican-a, a Roma Giulio Céser a l'era stàit nominà Dictator Perpetuus (ditator a vita), lòn ch'a restava na forma ëd ditatura motobin fòra-via, ma comsëssìa sempe na posission ufissial normal dla repùblica. Për nòrma ël podej d'un ditator a l'avrìa mai dovù duré pì che ses mèis. La qualìfica ëd Céser a l'era donca motobin fòra dlë spirit legislativ ëd la repùblica. Ma sforsà ò nen sforsà ch'a fussa, da na mira ufissial soa autorità a la pogiava sempe ansima a na qualìfica republican-a, e parej jë stòrich a lo conto anco' coma n'ufissial pùblich republican. Nen tuti ij roman ëd sò temp a la pensavo parej, però. Vàire senator, dont vàire a j'ero d'opositor che chiel a l'avìa perdonà ëd bon-a grassia, a vëdde coma a butava an pràtica, un bel moment a son pijasse pau ch'a vorèissa fé che proclamé la monarchìa. Da lòn a l'é parti-ie la congiura ch'a l'ha mnà a masselo, a j'Idi ëd Mars dël 44 aGC. Otavian, fieul ëd sò anvod e fieul adotà, a l'é trovasse a pijene l'eredità polìtica. A l'é antajass-ne che miraco ciamé na concession ëd podej tròp crijassonà (coma cola da dictator) a l'era motobin pericolos, e a l'ha stërmà sò podej efetiv sot a un rispet formal dle norme republican-e motobin pì soagnà. Sòn a l'ha avù n'efet paradossal. Contut che as considera soèns ël Prim Imperator (e che an efet sò a sia stàit ël prim podej personal stabilisà d'ës neuv model ëd goèrn), a sò temp la figura d'August a peul bin esse smijaje a la gent coma na vitòria dla democrassìa contra a le smanie ëd podej personal. Otavian a l'ha sempe vendù tut lòn ch'a fasìa coma na difèisa dla repùblica. Mersì a sòn a l'é stàit gratificà (ò mej a l'ha podù pijesse sensa oposission) dle dignità coma cola d'August ("gran person-a"), e cola ëd Princeps ("prim sitadin dla Repùblica" ò ëdcò "prima autorità dël Senà"). St'ùltim tìtol-sì, an particolar, a l'era na riedission d'un tìtol già avù da Pompeo a sò temp. Ant sël pat, August (coma tuti a l'han pijait a ciamelo dapress a la concession dla dignità) a l'ha fasse dé 'l drit a porté la Coron-a Sìvica d'alòr e rol. Ma për tant sbërlusent ch'a fusso, sti tìtoj e sta coron-a a-j dasìo pa gnun arconossiment d'un chèich podej polìtich, as tratava mach sempe ëd compliment formalisà, na costuma che la sossietà roman-a a conossìa da sécoj e che a-j dava gnun fastudi a gnun. Da na mira normativa, August a l'era nomach che un cònsol ch'a l'era vagnasse un përfond ëd rispet. August a l'é peui ëvnùit ëdcò Pontifex Maximus na vira ch'a l'é mòrt-ie March Milio Lépid, dël 13 aGC. A l'ha viaman arseivù anco' chèich podej ecessional, ma a l'ha mai ciamà ch'a fusso arconossù pì che tant. Doj stat ant un: l'acòrdi dël 27 aGC Dël 27 aGC a-i é sta-ie ël prim at che an chèich manera a-j dèissa a Otavian n'arconossiment formal ëd podej straordinari, an forma ëd contrat sossial. Otavian a smon d'artiresse a vita privà e dë rende tut al contròl al Senà. Dapress a sòn la plebe ëd Roma as arvira ciamand ch'a lo lasso nen andé via, e parej as riva a n'acòrdi, andova che 'l Senà a-j ciama dë resté a sò pòst, e dë giontesse anco' dij podej. L'acòrdi as peul lese an vàire manere. Da na mira formal, August a ven a esse na sòrt ëd comissari a le provinse ch'a l'é pì malfé aministré. Anco' na vira, pa gnente ëd fòra-via. An pràtica as riva a na spartission dël teritòri antra doj goèrn diferent, con na part dle provinse ch'a resto provinse senatoriaj e n'àutra ch'a ven classificà coma provinse amperiaj. Ma se is butoma a conté vàire sòld e vàire soldà ch'a-j resto a chi, an pràtica a l'é August ch'a-j fa un cit cadò ai senator për catesse soa colaborassion. La balansa dle fòrse an camp a lassa già pì nen che 'l Senà a peula speré d'avej pì che lolì. Contut che 's contrat a sia stàit a la fin dle fin mach un colp dë stat, a l'ha un gran efet dë stabilisassion e a deurb un moment ëd boneur sossial e polìtich che a sarà peui ciamà Pax Romana (pas roman-a). Arforme d'August Fòrt ëd sò podej, e ën pijandse motobin varda dë mai toché cole question formaj (disoma costitussionaj, për dila a la meuda dël dì d'ancheuj ) ch'a l'ero costaje la pel a Céser, August a vira dzorsota la strutura real dlë stat, sempe vendend sò provediment coma element ëd rasionalisassion e stabilisassion ant ël rispet dla forma republican-a. Da na mira pràtica sti provediment a travajo da bon, e sòn a men-a la gent a digerì viaman col passagi a la monarchìa che tant a l'avìa faje vnì 'l fot sot a Céser. Arforma militar Për via dle guère sivij ël nùmer dle legion a l'era montà fin squasi a 50. As tratava 'd na quantità 'd soldà sensa precedent, che ant sël pat d'esse pericolose an sens polìtich a mnavo ëdcò a na spèisa statal motobin granda. August a l'ha tajane 'l nùmer a 28. Vàire legion a son stàite liquidà d'amblé, dzortut cole nen afidabij an sens polìtich. Quand a jë contava nen pericolose soa tendensa a smija esse stàita dzortut cola dë fene un-a da vàire, coma a smijerìo fortì dle denominassion coma Gemina (gemej). August a l'ha ëdcò creà neuv coort speciaj, dont but ufissial a l'era col dë vardé l'Italia. Almanch 3 a l'ha tenuss-je an Roma, andova che an pràtica a l'han faje da forsa militar personal ëd pront impiegh. Ste coort a son peui stàite ciamà ij Pretorian. L'arforma militar a dësveujda anco' dë pì ël podej senatorial. L'esércit a l'é concentrà ant le provinse amperiaj, e mach chèich unità (pr'esempi na legion an Àfrica) a-i resta sot al contròl dij senator. Ël famos August dla Prima Pòrta. Arforma fiscal La spartission dle provinse a l'ha ëdcò n'efet fiscal. August a créa n'ent neuv (ël Fiscus) andova ch'as verso j'ampòste dle provinse amperiaj. A controlé e a ministré st'ent-sì a son gent ch'a-j arspond mach a chiel, e che chiel midem a nòmina. As créa parej la base conòmica privà ch'a manten cola militar. J'ampòste dle provinse senatoriaj a-j van sempe a l'Aerarium, controlà dal Senà. La balansa fiscal, però, a la pendìa tuta da 'nt la part d'Otavian, ch'a restava motobin pì sgnor dël Senà, e donca pì bon a pagheje ël salarium (stipendi) ai legionari. La diferensa a la fasìa dzortut la provinsa amperial d'Egit, ch'a l'era ël pì gran esportator ëd gran dël mond. August as në rendìa motobin cont, e ai senator a l'era vietà bele mach che visité sta provinsa, lòn ch'a marca motobin ciàir chi ch'a-j comandèissa a chi. Lë scond acòrdi dël 23 aGC Dël 23 dGC a-i riva lë scond arfasiment dij confin. Otavian a chita ël tìtol ëd cònsol, ma as ten ël podej consolar, lòn ch'a men-a a në scond compromess col Senà, che jë stòrich a ciamo Scond Acòrdi. A August a-j dan ij podej da tribun (tribunicia potestas), ma sensa deje 'l tìtol. Anco' na vira August a varda mach a la sostansa: ij tìtoj ch'as jë ten-o pura, a chiel a l'é 'l podej ch'a-j anteressa. Antra soe neuve prerogative a-i son: podej riunì popolassion e Senà quand a veul për assegneje dij travaj da fé bloché j'assion tant dl'Assembléa che dël Senà, avej la presidensa dj'elession, parlé për prim a qualsëssìa riunion. Ma ant sò neuv podej a-i resto 'cò vaire prerogative che për sòlit a-j andrìo al censor: controlé la pùblica moral vardé che le nòrme a sio ant l'anteresse dlë stat, fé 'd censiment determiné chi a sia senator. Gnun tribun roman a l'avìa mai avù dij podej parej, e mai a l'era riva-ie che ij podej dël censor e coj dël tribun a-j andèisso a la midema person-a. Për gionta, gnun a l'ha mai elegiù August a la càrica ëd censor. Se peui ij podej da censor a l'abio daj-je ò a l'abia fàit che pijess-je chiel a resta na question che gnun a sa. Comsëssìa, con stë scond acòrdi a-i é pì gnun dubi: a son nen ij senator a elege August, a l'é August ch'a fa 'l piasì dë fé cheidun senator. A fé bon pèis e liquidé qualsëssìa possibilità d'arvira armà, August as pija 'cò ël contròl ùnich dla sità ëd Roma. Tute le fòrse armà, ch'a l'ero sempe stàite sot ël contròl dël prefet adess a pijo órdin mach pì da chiel. As lìmita ëdcò la libertà dij goèrn dle provinse senatoriaj: August a l'ha un podej ciamà imperium proconsulare maius (podej ansima a tuti ij procònsoj), visadì ël drit dë sorpassé qualsëssìa decision dij goernator provinsiaj (che a j'ero ij comandant dl'esércit roman ant sël teritòri). Con sòn August a resta l'ùnica person-a ch'a peula decreté un trionf a un general vitorios, ën essend chiel l'ùnich comandant an cap ëd l'esércit. La posission dël Senà August dissegnà an stil egissian ant ël Tempi ëd Kalabsha, ant la Nubia egissian-a Tute ste arforme a j'ero motobin dròle, a vardeje con j'euj dla tradission republican-a, e a peul fé maravija che 'l Senà a l'abia nen daje contra. A venta dì che 'l Senà a l'era pì nen an man a coj patrissi republican ch'a l'avìo avù 'l coragi dë massé Céser. La pì part ëd lor-lì a l'era mòrta ant la guèra sivil, e le figure pì amportante dël partì patrissi, coma Caton e Ciceron a j'ero mach pì un ricòrd ëstòrich. Otavian midem a l'avìa liquidà tuti coj senator ch'a-j ësmijavo pericolos, e a l'avìa ambotì l'istitussion ëd sò partisan. Vàire libertà d'assion che 'l Senà a sia trovasse ad avej ant ës process e vàire truschin sotbanch ch'a-i sio stà-ie gnun-a sorgiss an lo conta. Diferense polìtiche antra Céser e August A la fin dle fin, la diferensa sostansial antra August e Céser a l'é che Céser a vorìa cambié la forma 'd goèrn, ma a lo fasìa con la testa da republican: ën essend tut goèrna dal drit, chiel a vorìa cambié la normativa. August a l'ha nen smonù gnun-a arforma ëd gnun-a sòrt. A l'é pijasse 'l podej e basta, sensa dije gnanch na frisa a gnun e sensa sagrinesse d'istitussion che tant a l'avìo pì gnun podej efetiv. Antra chiel e Céser, a l'é 'd sigura Céser col ch'a l'avìa pì rispet dla tradission republican-a, e August col che pì a l'ha capì ch'a valìa pì nen la pen-a dë perde temp a combat-la, che tant a l'era mòrta daspërchila. Ij fat a l'han daje rason a chiel. Se da na banda as peul disse che cola d'August a sia stàita furbissia, ò pura istint polìtich, a venta 'cò dì che soa mecànica 'd concentrassion dël podej a restava da bon tuta a l'anvers ëd cola ëd Céser. Céser a l'avìa ciamà na concession ëd podej formal ch'a-j consentèissa dë cambié lë stat. Për tant ch'a fussa na ròba regolar, as tratava pur sempe dë firmeje n'assegn an bianch. August a l'ha sempe savù monté la question coma un ciamé n'arconossiment celebrativ personal për dj'arzultà ch'a l'era stàit bon a fé. Da sta mira a l'é sens'àutr stàit belfé për chiel smon-se coma democràtich, për tant che soa polìtica a la fussa possìbila mach për via che tant gnun a podìa deje contra. Ant la bataja d'Actium March Antòni e Cleopatra a j'ero ëstàit batù, e dapress a lòn a j'ero peui massasse. Otavian a l'avìa 'cò fàit massé ël fieul e sovran associà ëd Cleopatra, na masnà ch'a disìo Cesarion. Cesarion a podrìa esse stàit fieul ëd Céser, e miraco bele che l'ùnich. Ën massand-lo, Otavian a liquidava qualsëssìa possibilità dë trovesse n'aversari mas-cc ch'a l'avèissa dij colegament ëd sangh con Céser. Na vira ch'a l'avìa stabilisà sò contròl ëd Roma, Otavian a l'é partì a fé tuta na serie d'arforme técniche sostansiaj dj'afé polìtich, militar e fiscaj ëd lë stat. Nen avend avù bon-a grassia për gnun a l'avìa pì nen da sagrinesse, lòn ch'a l'é nen rivaje a Céser. Sorgiss Ij temp d'August a son motobin mal documentà, rispet ai temp dla dariera Repùblica. Livio a l'avìa scrivù dë sti temp-sì, ma dë sta part ëd sò travaj a son rivane mach dj'epìtomi. Antra le nen vàire sorgiss ch'an resto a-i son: Res Gestae Divi Augusti, n'autobiografìa d'August, ëd cole che ciameje partisan-e a l'é dì pòch, Historiae Romanae ëd Velleius Paterculus, un travaj motobin disorganisà, che però a l'é lòn che 'd mej i l'oma a contene dij temp d'August, Controversiae e Suasoriae ëd Séneca ël Vej. Nòte

Aiuto per la lettura Ayuda para la lectura Help for Reading Rintré ant la Piòla Contaté j'Aministrator Lìber për Amprende Coression ortogràfica Tastadura piemontèisa Portaj e Proget Agiut pr'ij Contributor Travajòt sempi