Imperi Roman d'Orient

	Vos an lenga piemontèisa
	Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

Caméo dël IV sécol dGC ch'a mostra la sità 'd Costantinòpoj ch'a 'ncoron-a Costantin

L'Imperi roman d'orient (soèns ciamà 'cò Imperi Bisantin ò Imperi 'd Bisansio) a l'é stàit n'amper antich ch'a l'ha durà óndes sécoj: da j'11 ëd maj 330, cand Costantinòpoj a l'é stàit designà tanme la neuva Roma da l'amperador Costantin, ai 29 ëd maj 1453, cand a l'é stàit pijà da j'armade otman-e ëd Maomet II.

Nà coma solussion aministrativa e militar provisòria, la division ëd l'Imperi Roman a l'é peui fasse stàbil, ën rivand a generé doe siviltà motobin diferente antra 'd lor. Contut ch'a l'abia preferì an squasi tute soe atività la lenga greca, l'Imperi Oriental a l'é col che pì a l'é basasse ansima a la tradission roman-a, ch'a l'ha dësvlupà fin dla fin ëd soa stòria. Sò final as anandia anvers al sécol ch'a fa XIII dGC, con na pì gran crisi polìtica ch'a men-a a l'anvasion ossidental ëd la IV crosià, e dapress a sòn a lo men-a a perde viaman d'amportansa për esse conquistà dai turch un tochèt për vira.

La data dël 1453 a l'é nomach simbòlica, an pràtica Imperi a l'era già da vàire temp na denominassion esagerà pomposa për definì na sità squasi sensa abitant e sensa pì gnun-a fòrsa polìtica e comersial, ch'a l'era riduvusse a n'ansema 'd cit borgh andrinta a la midema muraja 'd sinta. Dël midem temp a restavo andipendent (contut che motobin prest a sio drocà 'cò lor) vàire cit stat colegà a l'ardità polìtica 'd Costantinòpoj e ch'a podìo an chèich manera disse sò continuator.

Na denominassion "polìtica"

L'imperi a l'ha avù vàire denominassion ant la storiografìa ossidental, an prinsipi për question polìtiche (j'ossidentaj a vorìo nen savèjne d'arconòsse coma roman cheidun ch'a fussa nen latin) e peui për sotlinié 'l caràter grech ëd lë stat roman oriental. Comsëssìa, për tant che për set-eut-sent agn a l'abio parlà dzortut an grech antich, lë stat e sò abitant a son disse roman fin a l'ùltim dì 'd soa vita, e la grecisassion ëd l'imperi a l'é rivà për gré. 'Cò l'espression grecisassion a l'é motobin discutìbil. Miraco a peul esse pì descritiva na definission ch'a lo daga coma ùltima part dël dësvlup ëd la siviltà elenìstica (dont l'Imperi Roman a fasìa part), dësvlup che a l'ha tornà a basesse dzortut ansima a l'orient dël Mar Mediteran, për peui viaman arstrenz-se anvers ai pòst ëd lenga greca, dadnans a l'avansé dla siviltà islàmica^[1].

La midema sità 'd Costantinòpoj a l'é stàita ciamà Bisansio mach dij temp pre-roman, e la denominassion ossidental a l'é stàita anventà da jë stòrich mach dapress a che l'imperi a l'era drocà da sécoj. Tant për ij locaj che për j'ossidentaj ëd sò temp la sità a l'era sempe ciamasse Costantinòpoj. Da na mira pitòst paradossal a son restà motobin pì rispetos ëd la stòria j'otman che nen j'ossidentaj: al dì d'ancheuj an lenga turca la sità as ciama Istambul, ch'a ven da 'nt ël grech medioeval "εἰς τὴν Πόλιν" [istimˈbolin] ò an dialèt ëd l'Egéo "εἰς τὰν Πόλιν" [istamˈbolin] (grech modern "στην Πόλι" [stimˈboli]), ch'a veul dì "an sità".^[2]

L'idèja che l'amperi a sia grech a sarà possà an temp modern 'cò da j'ambient nassionalista grech, che an prinsipi a l'avìo pì 'l but d'arfé lë stat roman oriental che nen col dë fondé na nassion coi confin ëd la Grecia dël dì d'ancheuj. La natura étnica dij pian nassionalista grech modern a l'é però fòra dla mentalità dl'imperi midem, che 'cò quand a farà na polìtica anti-islàmica a la baserà ansima a dij criteri polìtich e religios, e nen étnich.

Al dì d'ancheuj ant ij test dë stòria la denominassion bisantin-a soèns as dòvra mach për ij temp dapress a la pest dël VI sécol dGC e a l'é passà a esse na denominassion técnica, pitòst che polìtica. A-i é comsëssìa pa gnun consens finitiv ëd col ch'a dovrìa esse 'l confin antra temp roman e temp bisantin.

Chi a son ij "roman bisantin"?

L'evolussion anvers a amperi dij grech a peul consideresse ultimà mach dapress a j'anvasion ëd j'àrabo dël sécol ch'a fa VIII dGC. 'Cò antlora, però, as trata sempe 'd na semplificassion: vàire teritòri grech a resto fòra dël contròl ëd l'imperi, e andrinta a resto vari teritòri latin (dzortut ant ij Balcan, ma për vàire temp a resta roman-a pr'esempi 'cò Venessia). Ant sël pat a venta buté 'cò l'anfluss chërsent ëd la siviltà armen-a.

N'arconossiment de facto che ij confin amperiaj naturaj a coincido con coj ëd la popolassion cristian-a ortodòssa (nen për fòrsa greca, però) as presenta dapress a la gran espansion dl'Imperi anviron al sécol ch'a fa X dGC, quand an efet j'amperator a giudicheran ch'a sia malfé aministré na popolassion a magioransa islàmica. Sòn a men-a j'amperator pì fòrt da na mira militar a riocupé d'amblé ij Balcan (ch'a son nen grech ma 'd sigura a son cristian ortodòss), ma a jë fren-a dadnans a la possibilità d'arpijesse la Tèra Santa e avansé anvers a l'Egit. L'espansion anvers a lë Vzin Orient a sarà motobin cita e sempe condissionà a la possibilità dë rende omogénea la coltura dël pòst arconquistà con cola dl'Imperi.

As anandio antlora dij moviment ëd popolassion che a l'han ël but d'arpiassé 'd pianta na coltura con n'àutra, ën chitand la costuma roman-a squasi sempe^[3] basà ant sl'assimilassion. Ant sëj papé amperiaj restà as treuva gnun-a enunciassion teòrica d'ës prinsipi d'identificassion polìtica e religiosa, ch'as ës-ciàira però coma aplicà an manera coerenta ant ij teritòri conquistà.

Nòte e arferiment

↑ A venta però nen dësmentiesse 'd coma la midema siviltà àraba a la fussa motobin anfluensà da l'elenism, dont për vàire rason 'cò chila a peul pretende dë ciamesse continuassion. A venta tnì motobin present che j'àrabo midem a j'ero an bon-a part component antegraj ëd la siviltà e dël comersi roman oriental, e a son restalo 'cò dapress al dësvlup ëd la religion islàmica. An efet l'Islam për vàire temp a l'é intrà an conflit con la variant ortodòssa dël Cristianésim con le mideme modalità teològiche e polìtiche dovrà da tante variant cristian-e orientaj e a sarìa motobin anti-stòrich giudiché j'event ëd la prima espansion islàmica con j'euj ëd l'anformassion polìtica dël dì d'ancheuj.
↑ The Names of Istanbul. An Dünden bugüne İstanbul ansiklopedisi (5, ). (1994). Ciltli.
↑ Con l'ecession motobin famosa ëd la diàspora forsà dj'ebréo, che però a ven-o comsëssìa mach tramudà dadsà e dadlà për l'Imperi, e nen campà fòra. La midema polìtica dë spataré la gent ch'a l'é malfé a ministresse a ven dovrà anvers a vàire popolassion germàniche, ma dadnans dël sécol ch'a fa X d'espulsion an massa a-i në son nen.

[1] A venta però nen dësmentiesse 'd coma la midema siviltà àraba a la fussa motobin anfluensà da l'elenism, dont për vàire rason 'cò chila a peul pretende dë ciamesse continuassion. A venta tnì motobin present che j'àrabo midem a j'ero an bon-a part component antegraj ëd la siviltà e dël comersi roman oriental, e a son restalo 'cò dapress al dësvlup ëd la religion islàmica. An efet l'Islam për vàire temp a l'é intrà an conflit con la variant ortodòssa dël Cristianésim con le mideme modalità teològiche e polìtiche dovrà da tante variant cristian-e orientaj e a sarìa motobin anti-stòrich giudiché j'event ëd la prima espansion islàmica con j'euj ëd l'anformassion polìtica dël dì d'ancheuj.

[2] The Names of Istanbul. An Dünden bugüne İstanbul ansiklopedisi (5, ). (1994). Ciltli.

[ebréo-3] Con l'ecession motobin famosa ëd la diàspora forsà dj'ebréo, che però a ven-o comsëssìa mach tramudà dadsà e dadlà për l'Imperi, e nen campà fòra. La midema polìtica dë spataré la gent ch'a l'é malfé a ministresse a ven dovrà anvers a vàire popolassion germàniche, ma dadnans dël sécol ch'a fa X d'espulsion an massa a-i në son nen.

[1]

[2]

[3]