Ivrèja

Da Wikipedia.
Vos an lenga piemontèisa
Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

Ivrèja (Invreja an dialet canavzan, Ivrea an italian) a l’é na comun-a ëd 24.335 abitant [1] dla sità metropolitan-a 'd Turin e a l'é ciamà "la Capital dël Canavèis".
A resta an sla riva gàucia ëd Deura, an posission ëd gionzura antra la pian-a e ël grandios anfiteatro morénich che con ël profil regolar dla Sèra a dzorastà a tut ël teritòri d'Ivrèja.

J'abitant d'Ivrèja a son ëstranomà scorpion.

Stòria[modìfica | modifiché la sorgiss]

Disegn d'Ivrèja 'd msù. Vàlter Anselm, 2005
Rue dël borgh àut, për monté al Dòm e al Castel

Anté che al di d'ancheuj a-i é la sità d'Ivrèja, ij Salass a l'avìo fondà ël borgh d'Ivry. Cand ij roman a pijo ël contròl dël Canavèis a fondo, dël 100 aGC, na sità al pòst d'ës borgh e a la ciamo Eporedia. La Ivrèja dël dì d'ancheuj a ven dal borgh roman, e ël topònim latin a l'é restà ant ël nòm dj'abitant, ch'as diso anco' sempe Eporedièis.
Dël domini roman, Ivrèja a goerna chèiche reste, dont cole dl'aquedot, dij tòch ëd le muraje arlongh ël fium, le reste dl'anfiteatro e la tomba d'Atecio Valeri, a l'intrada dël dòm.

Dël 774 a-i rivo ij franch. Con costa dominassion Ivrèja a dventà contà.

Dël 989 Arduin a l'é nominà Sgnor ëd la Marca d'Ivrèja da l'imperator Oton III.
Dla prima Età ëd mes ël sènter urban a së strenz dantorn a la part pi àuta, andoa a dòmino ël palass dël vësco e ël dòm, dont al di d'ancheuj, malgré l'arstruturassion dël 1770, a resto visìbij dij tòch dël sécol ch'a fa XI.

Ant ël 1266 Ivrèja a passa sota la dominassion dij marchèis ëd Monfrà, peui dj'Angiò.

Dël 1313 la sità as sot-met ai Savòja, intrand a fé part dël prinsipà resù dai Savòja-Acaja. Sempe restand-ie sot ai Savòja, la sità a l'ha ëdcò dle sotmission feodaj locaj, pr'esempi a Iblet ëd Challant.

Dël 1641 la sità a l'é assedià dai fransèis, aleà con madama Cristin-a ëd Fransa.
Ai 30 dë stèmber dël 1704, durant la guèra ëd sucession ëspagneula, Ivrèja a l'é ocupà daj Fransèis, apress 28 dì d'arzistensa.

Monument pi amportant[modìfica | modifiché la sorgiss]

Ël castel

Urbanism e demografìa[modìfica | modifiché la sorgiss]

Ël sènter d'Ivrèja as caraterisa an soa strutura urbanìstica për la dzorposission antra la nos pì antica, ch'a goerna la strutura tìpica roman-a dle contrà ortogonaj, e la part pì moderna, ch'a së spantia an sla riva drita ëd Deura, conseguensa dël fòrt dësvlup conòmich e demogràfich dl'ancamin dël sécol ch'a fa XX.
Antra le curiosità dël borgh d'Ivrèja a-i son ëdcò dle cite dzorvivense dël vej sistema ëd denominassion stradal piemontèis, për sòlit antitolà a dle bes-ce: pr'esempi ël Vìcol dl'Ors.

A la mità dël sécol ch'a fa XIX la sità a l'avìa pòch pì che 9000 abitant e, parèj d'àutri sènter a l'amboch dle valade alpin-e, soa atività conòmica as limitava a chèiche atività dla tëssiura.
Con la fondassion dël 1908 dla sossietà Olivetti, a l'é anandiasse un lest process d'agrandiment ëd la strutura produtiva dla sità e ëd modificassion ëd la composission sossial dla popolassion.

Carlevé[modìfica | modifiché la sorgiss]

La bataja dij portigaj

Ant ël carlevé a-i é l'arnomà bataja dij portigaj. Le mascre dël carlevé d'Ivrèja a son:

  • La Bela Mulinera, përsonage che conforma a la tradission a l'ha massà 'l feudatari, cissand ël pòpol a l'arvira. A fa soa aparission ant ël carlevé dal 1858. A passa setà an sël chèr, vestìa 'd na vesta bianca (sìmbol ëd verginità e purëssa), con na fassa vërda, na cocarda rossa, na spila con pich e pala ancrosià, e ël bonèt ross an testa. Soa presentassion a l'é al saba grass e a l'é sempe presenta a le vàire manifestassion e cortege.
  • Ël General. A l'é na figura militar, dont j'orìgin a son dl'ancamin dl'Eutsent. A l'é vestì dla divisa dl'esèrcit napoleònich. A pòrta capel, stivaj longh con jë spron, braje e guant bianch, giaca nèira con maniòt bordà, boton e spalere dorà, e slë stòmi decorassion e caden-e d'òr doblé.
Viasseul dl'Ors

Aministrassion[modìfica | modifiché la sorgiss]

Ël sìndich a l'é Carlo Della Pepa (dal 28/04/2008).

Vardé ëdcò[modìfica | modifiché la sorgiss]

Anliure esterne[modìfica | modifiché la sorgiss]

Arferiment[modìfica | modifiché la sorgiss]

  1. Sorgiss: ISTAT - Bilansi demogràfich al 28/02/2009 [1].