Ivrèja

	Vos an lenga piemontèisa
	Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

Ivrèja (Invreja an dialet canavzan, Ivrea an italian) a l’é na comun-a ëd 24.335 abitant ^[1] dla sità metropolitan-a 'd Turin e a l'é ciamà "la Capital dël Canavèis".
A resta an sla riva gàucia ëd Deura, an posission ëd gionzura antra la pian-a e ël grandios anfiteatro morénich che con ël profil regolar dla Sèra a dzorastà a tut ël teritòri d'Ivrèja.

J'abitant d'Ivrèja a son ëstranomà scorpion.

Stòria

Anté che al di d'ancheuj a-i é la sità d'Ivrèja, ij Salass a l'avìo fondà ël borgh d'Ivry. Cand ij roman a pijo ël contròl dël Canavèis a fondo, dël 100 aGC, na sità al pòst d'ës borgh e a la ciamo Eporedia. La Ivrèja dël dì d'ancheuj a ven dal borgh roman, e ël topònim latin a l'é restà ant ël nòm dj'abitant, ch'as diso anco' sempe Eporedièis.
Dël domini roman, Ivrèja a goerna chèiche reste, dont cole dl'aquedot, dij tòch ëd le muraje arlongh ël fium, le reste dl'anfiteatro e la tomba d'Atecio Valeri, a l'intrada dël dòm.

Dël 774 a-i rivo ij franch. Con costa dominassion Ivrèja a dventà contà.

Dël 989 Arduin a l'é nominà Sgnor ëd la Marca d'Ivrèja da l'imperator Oton III.
Dla prima Età ëd mes ël sènter urban a së strenz dantorn a la part pi àuta, andoa a dòmino ël palass dël vësco e ël dòm, dont al di d'ancheuj, malgré l'arstruturassion dël 1770, a resto visìbij dij tòch dël sécol ch'a fa XI.

Ant ël 1266 Ivrèja a passa sota la dominassion dij marchèis ëd Monfrà, peui dj'Angiò.

Dël 1313 la sità as sot-met ai Savòja, intrand a fé part dël prinsipà resù dai Savòja-Acaja. Sempe restand-ie sot ai Savòja, la sità a l'ha ëdcò dle sotmission feodaj locaj, pr'esempi a Iblet ëd Challant.

Dël 1641 la sità a l'é assedià dai fransèis, aleà con madama Cristin-a ëd Fransa.
Ai 30 dë stèmber dël 1704, durant la guèra ëd sucession ëspagneula, Ivrèja a l'é ocupà daj Fransèis, apress 28 dì d'arzistensa.

Monument pi amportant

Ël castel
Ël Dòm
La gesia 'd San Bërnardin
La biblioteca capitolar
La cesa ëd San Gaudens
Ël musé cìvich Pier Alessandro Garda d'Ivrèja
Ca Ferrando
Pont neuv
Pont vej
Vila Botalla
Vila Ravera
Tor ëd San Stevo

Urbanism e demografìa

Ël sènter d'Ivrèja as caraterisa an soa strutura urbanìstica për la dzorposission antra la nos pì antica, ch'a goerna la strutura tìpica roman-a dle contrà ortogonaj, e la part pì moderna, ch'a së spantia an sla riva drita ëd Deura, conseguensa dël fòrt dësvlup conòmich e demogràfich dl'ancamin dël sécol ch'a fa XX.
Antra le curiosità dël borgh d'Ivrèja a-i son ëdcò dle cite dzorvivense dël vej sistema ëd denominassion stradal piemontèis, për sòlit antitolà a dle bes-ce: pr'esempi ël Vìcol dl'Ors.

A la mità dël sécol ch'a fa XIX la sità a l'avìa pòch pì che 9000 abitant e, parèj d'àutri sènter a l'amboch dle valade alpin-e, soa atività conòmica as limitava a chèiche atività dla tëssiura.
Con la fondassion dël 1908 dla sossietà Olivetti, a l'é anandiasse un lest process d'agrandiment ëd la strutura produtiva dla sità e ëd modificassion ëd la composission sossial dla popolassion.

Carlevé

Ant ël carlevé a-i é l'arnomà bataja dij portigaj. Le mascre dël carlevé d'Ivrèja a son:

La Bela Mulinera, përsonage che conforma a la tradission a l'ha massà 'l feudatari, cissand ël pòpol a l'arvira. A fa soa aparission ant ël carlevé dal 1858. A passa setà an sël chèr, vestìa 'd na vesta bianca (sìmbol ëd verginità e purëssa), con na fassa vërda, na cocarda rossa, na spila con pich e pala ancrosià, e ël bonèt ross an testa. Soa presentassion a l'é al saba grass e a l'é sempe presenta a le vàire manifestassion e cortege.
Ël General. A l'é na figura militar, dont j'orìgin a son dl'ancamin dl'Eutsent. A l'é vestì dla divisa dl'esèrcit napoleònich. A pòrta capel, stivaj longh con jë spron, braje e guant bianch, giaca nèira con maniòt bordà, boton e spalere dorà, e slë stòmi decorassion e caden-e d'òr doblé.