Napoleon Bon-a-part
 |
Vos an lenga piemontèisa |
| Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì. |
 Napoleon Bon-a-part (Napoléon Bonaparte) a l'era nassù a Ajaccio dël 1769.
Soa seur a l'era Paulin-a. La cariera militar[modìfica | modifiché la sorgiss]Ant ël 1784 a l'é stàit admetù a la scòla militar ëd Paris. Dël 1785 a l'é sot-tenent d'artijeria. Ël boneur ëd Napoleon a ancamin-a dël 1793: a l'é capitani cand, për asar, a j'afido ël comand an camp durant na bataja contra j'anglèis, përchè ël comandant a l'era ferì. Napoleon a vagna e a l'é nominà drit general d'artijerìa. Dël 1794 a l'é ancarià dla difèisa dla còsta e a anstala soa famija a Antibes.
An col ann a dventa amis ëd Carnot.
Drocà Robespierre, a l'é arestà e licensià da l'esèrcit; a lo ampërzon-o al fòrt Quadrà d'Antibes. Ai 2 ëd mars 1796, Napoleon a l'é nominà dal Diretor comandant an cap për le campagne d'Italia e d'Egit. Ël podèj[modìfica | modifiché la sorgiss]Napoleon a rintra da la campagna an Egit an dësbarcand a Saint-Raphaël ai 9 d'otóber 1799, apress quaranteut di 'd viage. Dël 1802 a l'ha torna antroduvù la s-ciavitù, ch'a l'era stàita abolìa dël 1794. Ant ël 1804 a l'é stàit nominà amperador dij Fransèis da la ciambrea: l'ùnich vot contra a l'é stàit col ëd Carnot. L'Elba[modìfica | modifiché la sorgiss]Apress soa abdicassion, conforma al tratà ëd Fontainebleau dij 6 avril 1814, a l'han mandalo an sl'ìsola d'Elba.
A goernava ëd tìtol d'amperador e a j'ero atribujìe për la vardia ëd soa cort 700 tropié e 150 sivalié. An sl'ìsola Napoleon a l'é dedicasse a l'aministrassion e al dësvlup ëd la sanità pùblica, a l'ha fàit buté dj'anstalassion sanitarie e fabriché ëd neuve fontan-e, a l'ha organisà la cujìa dlë mnis e a l'ha ameliorà la qualità ëd sò soldà. Soa giovo seur Paulin-a Borghèis, che con soa mare Letissia a l'era andaje dapress ant l'esili, a l'ha creà dantorn a Napoleon na rica vita ëd cort. Al 1m dë stèmber 1814 soa banastra, la contëssa Walewska, e sò fieul Alexandre a son ësbarcà a Portoferraio, ma a son torna partiss-ne ai 3 dë stèmber. Ai 26 fërvé 1815, Napoleon a l'ha profità dl'assensa ëd soe vardie anglèise për torné an sël continent. Ij sent di[modìfica | modifiché la sorgiss]Scapà da 'n sl'Elba, al 1m ëd mars 1815 a dësbarca a Golfe-Juan: a ancamin-o ij Sent di. A l'ancamin ëd costa aventura a l'é compagnà da 700 òm e chèich caval. Precedùa da na cita avangardia, la cita armada a riva ëd sèira tard a Cannes e as na part ëd bonora la matin apress. Për evité Marsèja e la val ëd Ròno, ch'a sa nemise, Napoleon a fa pijé la stra ëd Grasse për rivé, an traversand j'Alp, a la comba dla Durance. Passà Grasse, la colòna a marcia su dle mulatere strèite e difìcij, an chèich tòch coatà ëd fiòca. A passa Saint-Vallier, Escragnolles, Séranon, d'anté che apress na neuit d'arpòs a riva ai 3 ëd mars a Castellane, peui a Barrême. A passa a Grenoble, anté ch'a son pì a sò favor e ai 20 ëd mars 1815 Napoleon a intra a le Tuileries a Paris, an mes a na furfa antusiasta, ciapand ëd sorprèisa la monarchìa restaurà e arpijandse ël podèj. Batù a Waterloo e forsà torna a abdiché a pro ëd Luis XVIII, a l'é stàit mandà ant l'ìsola ëd Sant'Élena. Napoleon a l'é mòrt a Sant'Élena ij 5 ëd maj dël 1821. Soe sënner, con soa pera tombal, a son ëstàite portà an Fransa dël 1840, an sla fregà La Belle Poule. Ël tentaviv ëd Napoleon ëd conquista dl'Euròpa a l'ha mnà a la mòrt an sij camp ëd bataja doi milion ëd Fransèis; d'àutri doi milion a son mòrt për difende l'indipendensa ëd sò pais. Napoleon e Turin[modìfica | modifiché la sorgiss]Napoleon a l'é ëdcò passà da Turin: soa prima vìsita a l'é dël novèmber 1797, òspit dl'ambassador fransèis Miot.
A l'é peui torna passà a j'8 ëd luj 1805, an rintrand da Milan anté che a l'era stàit ancoronà re d'Italia. D'àutre realisassion[modìfica | modifiché la sorgiss]Napoleon e la matemàtica[modìfica | modifiché la sorgiss]Napoleon a l'avia un grand rispet për la matemàtica e ij matemàtich, e chiel-midem as amusava an costa dissiplin-a. A-i é ëdcò un teorema che a pòrta sò nòm. Costrussion[modìfica | modifiché la sorgiss]Napoleon a l'ha fàit fabriché la stra dla Gran Curnis, an Còsta Asura. A pòrto sò nòm[modìfica | modifiché la sorgiss]
|
