Palass Madama

	Vos an lenga piemontèisa
	Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

Palass Madama a l'é l'antich castel ëd Turin. A resta an piassa Castel. As ciama parèj përchè a l'era la residensa preferìa dle Madame reaj Cristin-a ëd Fransa e Gioana Batista ëd Savòja-Nemours.

A l'é n'ansem architetònich ëd part fabricà an vàire époche.

La stòria

Ant ës leu-sì, al sènter dla banda oriental ëd la sità roman-a, a-i era la pòrta Decuman-a, dont le reste as peulo ancor vëdd-se a l'anterior. La pòrta a l'avìa goernà ëdcò ant l'Età ëd mes la fonsion d'euvra militar e a soe muradure Gulielm VII, marchèis ëd Monfrà, a l'ha fàit pogé na ca-fòrta cand dël 1275 a l'é vnù për quatr agn padron ëd Turin; la ca fòrta a l'é peui passà a Tomà III ëd Savòja.
Ant ël castel, dit ëd pòrta Fibelon-a (da filii Belloni, përchè un Bellonus de Turre a l'era restane propietari ant ël sécol ch'a fa XI), ij Savòja prinsi d'Acaja, ch'a stasìo a Pinareul, a l'han abità ëd tansantan durant ël sécol ch'a fa XIV. Antra 'l 1402 e ël 1418 Ludovich d'Acaja a l'ha giontà a la veja fortëssa n'ampi còrp a est con le doe tor a sëddes bande, a imitassion ëd cole roman-e.

Durant l'ocupassion fransèisa dël sécol ch'a fa XVI ël castel ëd pòrta Fibelon-a a l'é stàit bandonà: ij goernador fransèis, parèj che peui Emanuel Filibert e ij duca apress, a l'han preferì abité ant ël palass dël vësco lì-davzin, anté che peui a l'é stàit costruì Palass real.

Palass Madama a l'é peui vnùit residensa real, sede dël Senat dal 1848 al 1865, e pì tard sede d'arpresentansa dla comun-a ëd Turin. Al di d'ancheuj a òspita ël Musé Cìvich d'Art Antica.

La strutura

Ij doi fianch ëd l'edifissi a smon-o dj'element architetònich dël 1200, ma a armonto tuti doi al sécol ch'a fa XV.
La fassada darera, archincà 'd bele trìfore e con dacant le doe tor dl'Età 'd mes, a l'é dl'ancamin dël sécol ch'a fa XV. La covertura dla cort, la creassion dël grand salon al prim pian (torna progetà ant ël Setsent da Filippo Juvarra) e d'àutre euvre ëd restaurassion a son atribuìe a Carl ëd Castlamont, ch'a l'ha faje ant la prima mità dël Ses-sent.

Da na mira architetònica, la part pì anteressanta dël palass a l'é la fassada prinsipal, realisà antra 'l 1718 e ël 1721 da Juvarra për Madama real. L'element ciav dla composission a l'é l'órdin gigant, che da l'àut basament an bugnà a colega ël pian prinsipal a col mesanin dzorastant. La fassada an soe part lateraj a l'é antramesà 'd lesen-e, ch'a dvento ëd colòne rainà ant ël còrp sentral, na frisa avansà. Ël coronament a l'é constituì da n'àuta balustra archincà ëd vas e dë scolture ëd G. Baratta.

An tra ij bisó andrinta al palass a-i son: la grandiosa intrada decorà con dë stuch a tinte ciàire e lë scalon monumental a doe branche ëd Juvarra; j'apartament ëd le Madame reaj; ël salon dël Senat. La fassada e lë scalon a l'é mach lòn ch'a l'é stàit costruì d'un proget pì grand ch'a prevëdìa un front largh ël dobi ëd col dël di d'ancheuj con doi còrp ëd fàbrica pì andaré.
A l'é belfé ch'a sia stàit l'istess Juvarra a coordiné ij travaj ëd mobiliament dj'apartament ëd parada, ch'a smon-o n'esempi complet dla decorassion piemontèisa dij sécoj XVII e XVIII: a goerno ëd piture ëd Miel, Dufour, Cignaroli, Guidobono, Oliviero, Graneri, tapiss ëd Demignot, mobilia ëd Piffetti.