Palio d'Ast
 |
Vos an lenga piemontèisa |
| Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì. |
|
Ël palio d'Ast a l'é na festa tradissional piemontèisa con ëd rèise motobin ancreuse che a rivo da l'età'd mes e a l'é na celebrassion che as fa minca ann për San Sgond. La festa për San Sgond as fa fin-a dal sécol ch'a fa XII, e le prime neuve dla corsa an rivo da la sgonda mità dël sécol ch'a fa XIII e'dcò chila as fa da antlora con mach doi moment stòrich anté che a l'é nen fasse: a-i son staje doe anterussion ant ël sécol ch'a fa XIX, e un-a 'd trent ani ant ël sécol ch'a fa XX. Ël përcors na vira a l'era pì lungh, da già che as fasìa sla contrà magistra (valadì Contrà Alfieri) ant ël mèis ëd magg për le feste dël patron, dal 1967 as fa dzora na pista rodonda minca tersa duminica 'd stèmber e dal 1988 la corsa as fa an piassa Alfieri, la piassa sentral d'Ast.
Pallium[modìfica | modifiché la sorgiss]La paròla palio a ven dal latin pallium e a mostra 'n tòch ëd stòfa retangolar che ant j'achit as trovava a la fin ëd la corsa, coma prémi për ël fantin vagnador. Al dì d'ancheuj as deuvra 'l termo palio për mostré tuta la festa e tute le sirimònie gropà a la corsa.
La stòria[modìfica | modifiché la sorgiss]Da sempre j'astesan a son angagiasse për fé 'l palio ant ël midem dì ëd soa festa patronal, dedicà al màrtir astesan San Sgond e an efet la corsa a l'é sempre present an tuti ij document che j'astesan a l'han fàit coma libera comun-a ma ëdcò con tuti ij padron e ij dominator che a l'han avù an soa stòria. Dël 1275 a-i é la prima neuva: Guglielmo Ventura a conta ant un sò scrit che an col ann j'astesan a l'han fàit sò palio sota 'l mur ëd cinta dla sità'd Alba, për cissé j'albèis an dësbland tute le vigne. Donca già dël 1275 ël palio a l'era na costuma e a l'é fàcil che soa origin a sia anvers l'ann 1000, con ëd regole fissà dal sécol ch'a fa XIII (época pì bela për la libera comun-a astesan-a). 
Gian Galeazzo Visconti, dventà duca'd Ast dël 1382, a l'ha decidù d'arforsé la dësfèisa dla sità con un neuv mur ëd cinta, pròpi davzin al curriculum e për lòn la corsa a l'é pì nen stàita rionda ma a l'é fasse dzora'n përcors linear ("a la longa") ëd doi chilométer e mes.
Ij Savòja[modìfica | modifiché la sorgiss] Al 20 ëd magg dël 1545 Emanuel Filibert a l'é dventà regent dla sità a l'ha confermà le veje costume dla festa patronal an butandje ant un còdes e a l'ha decidù che da col moment soa famija a l'avrìa sempre fàit cadò a Ast ëd doi palio për minca ann: un për San Sgond e un për la corsa. Ant ël còdes as peul lesje che a podio partesipé a la corsa nen mach la sità astesan-a ma'dcò tute le cese dla sità, l'università e minca società e sitadin ant ël rispet ëd le regole dël palio. La corsa ant ij sò achit as fasìa al 30 ëd mars ëd minca ann për selebré la festa 'd San Sgond. Dal sécol ch'a fa XV a l'han tramudala, ansema a la selebrassion dël sant, al prim giòbia dòp la duminca 'd Pasqua. Dël 1818, la selebrassion ëd San Sgond a l'é stàita torna tramudà al prim màrtes ëd magg e ëdcò la corsa a l'é tramudasse a costa data. Dël 1861, a l'é stàit publicà 'n neuv regolament për la corsa dj cavaj an sla neuva Piassa dël Mercà (valadì la Piassa Camp dël Palio dël dì d'ancheuj) an cangiand la tradission ëd la corsa astesan-a che a l'era squasi sempre fasse a la longa, an partend da la pera roman-a (che a l'ha dàit ël nòm a la Vnua dël Pilon), a passava për la Pòrta San Pé e, an seguitand sël Rio Valmanera, a ruvava a la Contrà Magistra (ancheuj Contrà Alfieri), fin-a al Palass Gabuti ëd Bestagn, ancheuj Palass Otolengh. Dël 1863 a l'ha perdù sò significà religios e a l'é dventà na normal corsa 'd cavaj. J'ani dël fassism[modìfica | modifiché la sorgiss]Dël 1936 për volontà dël ditador italian Benito Mussolini, j'astesan a l'han cangià ël nòm ëd sò palio për col motobin dròlo 'd "certame cavalleresco" e 'dcò për lòn la corsa a l'é nen fasse për vàire ani. Ant le set edission fàite ant ij vint ani dël fassism a son però stàite amportante për nen përde dël tut la tradission milenaria dla corsa e sò significà për ij sitadin astesan. Al 3 ëd magg dël 1936, ant ij mèis ëd la guèra an Etiòpia, ij soldà ëd la Legion ëd le Camise Nèire nùmer 104 (fàita dzoratut d'astesan) a l'han preparà un Palio special con j'aso sle rivere dël fium Ascianghi, corsa dont a l'ha peui parlà 'l giornal astesan "La Provincia". A sta corsa a l'han partessipà 'l Borgh Santa Maria Neuva, ël Rion ëd San Martin, ël Borgh dël Pont Tané e 'l Rion Dòm. A l'ha vagnà'l Borgh Santa Maria Neuva. Neuv achit[modìfica | modifiché la sorgiss]Dël 1967, ël palio a l'é arnassù torna an ocasion dij mila ani ëd la fondassion dël Marchesà dël Monfrà. La corsa a l'é stàita butà al mèis dë stèmber, con le selebrassion ëd la "Doja d'Òr" o "Stèmber Astesan", peui dventà famos coma féstival ëd le sagre astesan-e. Ël neuv trassament a l'era an Piassa Campo dël Palio, andoa a son ëstàite preparà dle tribun-e da 5.000 pòst, e ëd "parterre" motobin grand. A sta prima edission jë spetador a son ëstàit 100.000 e a la coalera a l'han partessipà 600 person-e e 14 tra Rion, Borgh e Comun-e astesan-e. Dal 1988 ël Palio as fa ant la sentral Piassa Vitòrio Alfé, ant ël cheur ëd la sità.
Le sirimònie dë stèmber[modìfica | modifiché la sorgiss]Ant ij doi dì anans ëd la corsa a-i son le preuve ofissiaj. An vàire edission a l'é 'dcò fasse 'l "Palio djë scudé", na corsa men amportanta ma che a serv a dëscheurve ëd neuv campion tra ij fantin che a son ancora nen famos. Ant ël dì anans a la corsa ant le sede dij Rion, dij Borgh e dle Comun-e as ten na sin-a che a serv a porté 'd boneur al fantin.  Ël dì dla corsa a la matin, a-i son le benedission dij cavaj e dij fantin che a fan la corsa për dësfende ij color ëd soe paròchie.
La coalera stòrica[modìfica | modifiché la sorgiss]Ant ël dòp mesdì a ancamin-a la coalera stòrica che, an partend da la catedral ëd Santa Maria Assunta, a passa për le contrà dël sènter stòrich e a finiss an Piassa Alfé, andoa ch'as fa la corsa. La coalera a ancamin-a con ël grup dël Capitan dël Palio e dij magistrà. Ël capitan a l'ha l'angagg ëd controlé la manifestassion sota tute le mire e a l'ha 'dcò 'l podèj ëd dësqualifiché quand ij fantin a l'han ëd comportament dësregolar. Sùbit dòp ël capitan e ij magistrà a dësfilo ij vagnador ëd l'ultima edission dël Palio, con j'àutr partessipant che a-j van dapress. A la fin ëd la coalera a dësfila 'l Carocio, vèj simbol ëd le Libere Comun-e, che a mostra ij simboj ëd San Sgond a caval e lë ansëgne dla Comun-a d'Ast e che a porta 'l Palio, piturà sempre da un famos magìster ëd la pitura antërnassional. Ant ël passà ij fantin a partìo për fé la corsa da sò obergi o da soa contrà, da la Confratèrnita o da l'Associassion che a rapresentavo ant la corsa. Squasi sempre a l'ero compagnà da d'àutri òmo a caval (con ij midem color) e da'n grop d'amis e "tifos" che a fasìo rabel con ëd trombe e tamborn. Tuti ij fantin as trovavo al "Pilon" da già che da ambelelì as partìa ai temp ëd la corsa "longa". Dal 1930 borgh, rion e comun-e a l'han ancaminà a dovré vestimente dël sécol ch'a fa XVI, e lolì për arconossensa anvers Emanuel Filibert che a l'ha fissà le regole dël Palio pròpi an col sécol-lì. Da la fin ëd la sgonda guèra mondial, la coalera stòrica a l'é fàita da 1200 person-e che a arpresento ëd moment amportant ant la stòria dl'età 'd mes d'Ast (dal sécol ch'a fa XII al sécol ch'a fa XV), valadì quand la Comun-a ëd Ast a l'era libera e fiamenga. |
