Vëdde la sorgiss ëd Piemont

{{Prinsipi}}
{{Aministrassion dë scond livel
 | Aministrassion dë scond livel= Piemont
 | Drapò = Flag of Piedmont.svg
 | Carta = Piedmont_in_Italy.svg
 | Pais = [[Italia]]
 | Lenga = [[Lenga italian-a|italian]], [[Lenga piemontèisa|piemontèis]], [[lenga ossitan-a|ossitan]], [[Lenga franch-provensal|arpitan]], [[Lenga walser|walser]], [[Lenga fransèisa|fransèis]]
 | Provinse = 8: [[Sità metropolitan-a 'd Turin]], [[Provincia ëd Coni|Coni]], [[Provincia d'Ast|Ast]], [[Provincia ëd Lissandria|Lissandria]], [[Provincia ëd Biela|Biela]], [[Provincia ëd Vërsèj|Vërsej]], [[Provincia ëd Noara|Noara]], [[Provincia dël Verban-Cusi-Òssola|Verban-Cusi-Òssola]]
 | Capital = [[Turin]] 
 | Abitant = 4 401 983
 | DàitPop = Magg 2013
 | Densità = 173,29
 | Surfassa = 25 402
 | Comun-e = 1206
 | Pressident = [[Alberto Cirio]]
 | Nòte = 
 }}

{{Sitassion|Guard-te d’antorn: cost l’é tò mond, toa tèra,<br>dova it ses nà, dova l'é nà tò pare,<br />dova che a parlo e a vivo a na manera<br />a gnun-e uguala. Guardje e che at sio care<br />coste sità, sto cel, coste campagne,<br />ëd sa Regin-a ancoronà 'd montagne.
|Armando Mottura, ''La patria cita''
|
|}}

Ël '''Piemont''' (''Piemont'' ëdcò an [[lenga ossitan-a|ossitan]], [[lenga franch-provensal|franch-provensal]]; ''Piémont'' an [[lenga fransèisa|fransèis]], ''Piemonte'' an [[lenga italian-a|italian]]) a l'é na region dl'[[Italia]]. A l'é stàit na [[nassion]] e në stat indipendent fin-a al 17 ëd mars dël [[1861]], quand che, dòp ël [[Guère d'Unificassion (Italia)|process d'unificassion]], a l'é stàit proclamà ël [[Italia|Regn d'Italia]], dont a l'ha fàit part fin dal prinsipi. Àor ël Piemont a l'é na region aministrativa a statù ordinari dla [[Italia|Repùblica italian-a]]. Soa capital a l'é [[Turin]]. Ël Piemont a l'é la sconda region pì granda d'Italia, con na surfassa ëd 25.399 km². A l'é la sesta region pì popolà, la quarta region pì esportatris, con na còta dël 10% dj'esportassion italian-e. A l'é la region nùmer sinch për prodot interior concc con anviron 123 bilion d'[[Euro]] totaj e 27.700 € a testa dël 2011. A confin-a con [[Savòja]] e [[Provensa]] a òvest, con [[Liguria]] a sud, con [[Lombardìa]] a est e pr'ën curt tòch ëdcò con [[Emilia-Romagna]] e a nòrd con la [[Svìssera]] ([[Canton Valèis]] e [[Canton Tesin]]) e [[Val d'Osta]]. A conta 4.462.828 abitant.
Ël Piemont a fa part ëd l'[[Euroregion Alp-Mediterani]].

== Nòm ==
"Piemont" a veul dì ''ai pè dij mont'' e ant le carte pì antiche a l'é scrivù an [[lenga latin-a]] ''Pedemontium'' o ''Pedemontis''. Al prinsipi ës nòm a l'era dovrà mach për ël teritòri controlà dai [[ca Savòja|Savòja]] vzin a [[Sangon]], [[Dòira Rivaria]] e [[Pò]]. Apress a l'é stàit dovrà për ciamè na part sèmper pì spantià dla pian-a cisalpin-a, viaman che ij Savòja a conquistavo 'd tère.

== Geografìa ==

La region as peul ëspartisse an tre zòne consèntriche, dont la prima, pì a l'esterior, a l'é cola montosa dj'[[Alp]] e dj'[[Apenin]] (40% dla surfassa), la sconda, pì a l'anterior, fàita 'd brich (27% dla surfassa), la dariera e ancor pì a l'anterior, la pian-a (23% dla surfassa). Ant la region a scoro vàire fium e dòire, tuti afluent ëd Pò, ch'a nass al Pian dël Re an sël [[Viso]].

=== Orografìa ===
[[Figura:VisoColleGianna.jpg|miniatura|sinistra|Còl Gian-a al Viso]]
Le prinsipaj caden-e montose a son j'Alp, ch'a sircondo la region da òvest a nòrd, e j'[[Apenin]] ch'a fan da termo natural con Liguria e Emilia-Romagna a sud. Piemont a veul dì "ai pè dij mont" (''pedemontium'') e a l'é ciamà parèj pròpe për costa rason, oltra 'l fàit che ant j'Alp ossidentaj a-i manco le Prealp, che nopà ant j'àutre region alpin-e a-i son. Donch ij mont piemontèis a smijo pì maestos e brusch. Sota le rochere e le pasture a-i son d'ampie zòne ëd bòsch 'd bòsch: [[pin (erbo)|pin]], [[abies alba|sapin]] e [[larix decidua|malëzzo]] a son men spantià a bassa altitùdin che an d'àutri setor alpin e as passa tòst ai [[fagus sylvatica|fò]] e ai [[castanea sativa|castagné]]. J'alp piemontèise a son fra le pì àute ansema a cole valdostan-e: le sime pì àute, oltra 4000 m a son: Nordend (4609 m), la ponta àuta dël massiss dël [[Mont Reusa]], e ël [[Grand Paradis]]. A-i son peui vàire sime ch'a van oltra ij 3000 m, dont ël Viso, L'Uja 'd Ciamarèila, ël [[Ròcia-mlon]] e l'[[Argentera]].

Ij mont e le vaj piemontèis a son tant antropisà. Për le vaj a passo d'amportante liure 'd traspòrt antërnassional, strà e ferovìe. Ant le vaj pcite as peulo trovesse 'd ciuse, d'ampiant idroelétrich o 'd sènter torìstich.
[[Figura:Borgomanero2.jpg|miniatura|Brich dal castel ëd [[Seralonga d'Alba]]]]
Le prinsipaj zòne colinar a son ël [[Canavèis]] (a nòrd-òvest), le [[Langhe]] e 'l [[Roé]], (a sud), ël [[Monfrà]] (al sènter) e ij brich tortonèis (a sud-est). Ij brich meridionaj dle Langhe e dël Monfrà a son formà da d'antich sediment marengh e a son pòch arzistent a l'[[eva]], ch'a scava ëd sorch e 'd rivass. Ij versant bin solegià a son ocupà da le taragne e da 'd camp ëd forment e biava ma 'dcò da fruté e ninsolé antant che l'anlevament, che na vira a l'era motobin spantià, a progrediss pì nen.
[[Figura:The_rice_fields_near_Vercelli.jpg|miniatura|sinistra|Risere vzin a Vërsèj]]
Trames a costi brich e j'Alp, n'autipian bin seivà da le tante dòire a riva fin-a a [[Coni]], a 500 m d'autëssa: belessì ij camp a son coltivà për forment e biava. La part conèisa e turinèisa dla pian-a 'd Pò a l'é la pì àuta sël livel dël mar. Vers [[Noara]], [[Vërsèj]] e [[Casal Monfrà|Ël Casal]] a cala e a cangia 'dcò la sòrt ëd colture: grassie a la granda disponibilità d'eva (portà dai poss tanme da le bialere artifissiaj) as peul cheuje 'l [[Ris (botànica)|ris]].

Ant j'anviron dle grande sità, dzortut Turin e Noara, ël paisage tìpich a l'é col dël dësvlup industrial, antant che ant ël rest Ëd la pian-a a së s-ciàira la campagna 'd risere o forment o melia, soens intercalà da j'arbrere, che an Piemont as pianto soens an tuti ij teren pi zerb o pì ert, e che donch a produvo pòch o a son difìcij da laoré.

=== Idrografìa ===

==== Fium ====
{{prinsipal|Lista dij fium dël Piemont}}
Ël Piemont a l'ha vàir fium, tuti afluent ëd Pò, dagià che Pò a traversa tuta la pian-a da òvest a est. Da sité oltra ël fium Pò midem a-i son:
* [[Tani]], ël prinsipal afluent ëd drita, [[longheur|longh]] 276 km, ëdcò chiel con sòj amportant sub-afluent, dont la [[Bormia]] e la [[Stura 'd Demont]];
* [[Màira]], afluent ëd drita, longh 111 km, a scor ant la [[Val Màira]] mentre la [[Gran-a (dòira)|Gran-a]] a scor ant la [[Val Gran-a]]. Peui a traverso la pian-a 'd Coni e 'd [[Savian]] e a intro an Pò a [[Lombriasch]];
* [[Pélis]], prim afluent snistr ëd Pò, longh 53 km con sò prinsipal sub-afluent [[Chison]], a përcor le vaj e la zòna 'd [[Pinareul]]
[[Figura:Orco a locana (gurgo).jpg|miniatura|L'Eva d'Òr a Locan-a]]
* [[Sangon]], afluent snistr ëd Pò, longh 47 km a përcor la [[Val Sangon]]
* [[Dòira Rivaria]], afluent ësnistr, longa 125 km, chila con sòj sub-afluent a përcor tuta la [[Valsusa]]
* [[Stura ëd Lans]], afluent ëd gàucia, longa 65 km, con sòj tre branch a scor ant le [[Val ëd Lans|Vaj ëd Lans]]
* L'[[Eva d'Òr]], longa 90 km a përcor la [[Val ëd Locan-a]] e 'n tòch dël Canavèis;
* [[Deura Bàutia]], longa 160 km, dòp avèj traversà tuta la Val d'Osta, a traversa 'dcò tut ël Canavèis;
* [[Sesia]], longa 140 km, a traversa la pian-a 'd Vërsèj e a l'é un dij pì amportant fium dël Piemont oriental; 
* [[Serv]], ri bielèis longh 66 km ch'a archeuj l'eva dl'[[Elv]] e as campa ant la Sesia nen leugn da Vërsèj;
* [[Agògna]], longh 140 km, a nass dal [[mont Motaron]] e a finiss an Pò an [[Lomlin-a]]. Vzin a Noara ël fium a scava për chèich méter ël teren creand na pian-a bon-a për cheuje 'l ris;
* [[Tesin]], longh 248 km, a l'é scond mach al Pò për portà d'eva, a intra e a seurt dal [[Lagh Magior]] ma a scor pòch an Piemont dapòst ch'a marca ël termo con la Lombardìa
* [[Tòs]], longh 84 km, a l'é 'l pì amportant imissari dël Lagh Magior dòp ël Tesin, a scor tut ant la [[provincia dël Verban-Cusi-Òssola|Provinsa dël Verban-Cusi-Òssola]];
* [[Belb]], longh 95 km, a l'é la dòira prinsipal ëd le Langhe prima d'intré an Tani
* [[Scrivia]], ri dj'Apenin longh 117 km ch'a scor an Piemont e a intra an Pò an Lombardìa;
* [[Cròu]], a l'é 'n ri ch'a cala da j'Apenin e a scor për 50 km ant la part sud-oriental pi estrema ëd Piemont.

==== Lagh ====
[[Figura:Cannero-Riviera-Lungolago.jpg|miniatura|Lagh Magior]]
A-i son vàire lagh alpin d'orìgin morénica an Piemont. Ël Lagh Magior, ch'a marca 'l termo oriental con la Lombardìa ansema al fium Tesin, a l'é un dij pì grand lagh alpin. Vàire àutri lagh nopà a sorpasso nen ij 2 km² ëd surfassa. Ëd tuti as peulo massioné an particolar
* ël [[Lagh Magior]], ël pì amplì, spartì con la Lombardìa a est e la Svìssera a nòrd, a bagna le provinse piemontèise ëd Noara e Verbania. Soa surfassa a l'é ëd 212 km² e a l'é àut 372 méter ant sò pont pì profond;
* ël [[Lagh d'Òrta]], lë scond lagh dla region për grandëssa, tra le provinse ëd Noara e Verbania, a l'ha na surfassa ëd 18,2 km² e a l'é àut 143 méter ant sò pont pì profond. A l'é particolar përchè pròpe a sò sènter a-i é n'ìsola, l'[[ìsola 'd San Giulio]];
* ël [[Lagh dël Vivron]], a l'é 'l ters për grandëssa, tra le provinse ëd Turin e Biela, a l'ha na surfassa ëd 6 km² e a l'é profond 70 m;
D'àutri pcit lagh naturaj a son ël [[Lagh ëd Mërgheus]] (1,85 km²), ël [[Lagh Siri]] (0,3 km²), ël [[Lagh ëd Candia]] (1,52 km²) e ij doi [[Lagh ëd Vian-a]] (0,9 e 0,61 km²).

== Clima ==
[[Figura:Roseto al Valentino.jpg|miniatura|Mèis ëd Magg al Parch dël Valentin, Turin]]Ël clima piemontèis a l'é tipicaman temprà sub-continental e, montand vers j'Alp, a ven viaman pi temprà-frèid e frèid an àuta còta. Ant lè zòne an bassa còta j'invern a son frèid e ùmid (soens as fòrmo 'd [[nebie]] s-ciasse) ma pòch piovos. J'istà nopà a son càude e tufose con ëd fòrt temporaj marlàit, dzortut ant le zòne a nòrd ëd Pò. Le pieuve a dròco dzortut a la prima e d'otogn sla pì part dël teritòri e d'istà sle zòne alpin-e pì alvà e interiore. Le quantità anuaj a son notèivoj a nòrd dla region, mentre a son pì scarse sle pian-e a sud ëd Pò, dzortut an [[provincia ëd Lissandria|Provinsa ëd Lissandria]].
[[Figura:Grand'Hoche.JPG|miniatura|Otogn al Mont Chaberton|sinistra]]La piovosità a l'é motobin anfluensà da la diression dle masse d'aria. S'a son ùmide e a ven-o da sud, sud-est o est, la caden-a alpin-a a-j fërma (ës fenòmeno a l'é ciamà "stau"): ant ës cas-sì le pieuve a peulo esse ëdcò motobin bondose, dzortut sij versant dij mont e marlàit a peulo causé d'inondassion. Se nopà le corent d'aria a rivo da nòrd, nòrd-òvest o òvest, l'umidità as dëscaria sël versant esterior dj'Alp: parèj l'aria ch'a riva an Piemont a l'é sùita e a peulo essie vàire di 'd filasensa pieuva (fin-a dle [[sman-a|sman-e]]). Oltra sòn, ant le zòne montose e ai pe dij mont, dzortut an provinsa 'd Turin, a riva soens ël vent ëd [[feun]].
Ch'a fiòca d'invern a l'é normal e sòn a l'é dovù a l'aria sarà fra j'Alp e j'Apenin, dzortut a sud-òvest, ch'as arcangia nen e a fa sfreidé l'aria a l'autëssa dël seul, virand minca pieuva an fiòca.
A le rive dël [[Lagh Magior|Verban]] a-i é 'n microclima particolar, con d'invern frèid ma pì tëbbi che ant ël rest dla region e d'istà pì frësche e piovose.

== Ambient ==
Ant la region a-i son 19.300.000 are 'd zòne protete, visadì 'l 7.6% dla surfassa total, dont doi parch nassionaj, ël [[Grand Paradis]] e la [[Val Granda]], 56 parch regionaj e d'àutre zòne protete da j'ent provinsaj.

== Geologìa ==
[[Figura:2007-10 Monte Rosa.jpg|600px|miniatura|sinistra|Mont Reusa, ël pì grand massiss dj'Alp]]
Da la mira geològica ël Piemont a l'é na region con d'amportante caden-e montose, d'amplie zòne colinar e 'd pian.
Ant ël [[Triàssich]], 256 milion d'agn fa, mentre a òvest dl'atual [[Euròpa]] as formava l'[[Océan Atlàntich]], a la [[latitùdin]] dl'Italia a-i era 'n grand gòlf ch'a l'era lòn ch'a-i restava dl'antich océan ciamà [[Tétid]], che a col temp a l'ha ancaminà a suvesse e soa surfassa a l'é armontà lenta pr'ël fenòmeno ëd [[subdussion]]. Sa surfassa antratant a l'é scaudasse 'dcò con ël magma provenient dal sènter dla [[Tèra]] e 'd grande quantità 'd ròch ch'a vnisìo dal mantel, da la crosta oceànica e da cola continental a son stàite possà al livel dël mar e a son peui pogiasse l'un-a sl'àutra.

20 milion d'agn fa la caden-a alpin-a a l'era bele che formasse, ant la zòna mediterania a l'é creasse 'n neuv aument ëd [[calor]] dal mantel terestr e a l'é arcasse e rompusse la crosta europenga, dëstacand ël blòch dla [[Sardëgna]] e [[Còrsica]]; la neuva microplaca a l'ha virà an sens antiorari për 50 grad con sò pivò ant ël mar ligurin. Ël mar a coatava ij brich turinèis, le Langhe, ël Roé, ël Monfrà e la [[Pian-a 'd Pò]].
[[Figura:Pan serra da alice.jpg|600px|miniatura|sinistra|La sera d'Ivrèja]]
Ël montè dla [[temperadura]] dl'eva a l'ha peui trasformà 'l [[mar Mediterani|Mediterani]] ant ën lagh salà pòch ancreus con vàire zòne sùite. Sta condission a l'é durà vàire senten-e 'd milen-e d'agn e a l'ha fàit deposité j'[[evaporita]], ëd gèire 'd sòrt salin-a. Apress ël Mediterani a l'é duvertasse e l'eva dl'océan a l'é tornà a sircolè, tra la caden-a alpin-a e cola apenìnica a l'é formasse 'n gòlf triangolar ch'a coatava la pian-a 'd Pò tuta antrega. Dòp ël continuo alvesse dla caden-a alpin-a e apenìnica, ël mar a l'é artirasse da 's gòlf e ij sediment mnà daj fium a son ambaronasse creand l'atual pian-a 'd Pò. Ij depòsit marengh d'ës perìod a së s-ciàiro ant j'atuaj anviron d'[[Ast]], ma a-i në son ëdcò dantorn [[Biela]] e intrand an Val Sesia e [[Val Séssera]] e a documento che 'l mar a rivava fin-a sot j'Alp. Dj'ìsole a vnisìo dal mar piemontèis: ij brich turinèis e 'l bass Monfrà. Dai rest [[fòssil|fòssij]] as capiss che 'l clima 'd col temp a l'era sub-tropical, e donch pì càud e ùmid ëd col d'ancheuj. Ij fium a portavo soe gèire formand ëd delta anté ch'a vivìo 'd bocc ëd [[rinosseront]], [[elefant]], ëd [[serv]] e 'd [[caval|cavaj]]. Lë score dij fium a l'ha rusià ij depòsit dël perìod precedent ch'a l'ero spess ëdcò 'd senten-e 'd mèter, coatand ël bassin con ëd neuv depòsit fluviaj megaconòid.

Un milion d'agn fa ël clima a l'é torna cangià, a l'é montà la quantità ëd [[pieuva|pieuve]] e le temperadure a son ësfreidasse. Sòn a l'ha portà a la nàssita dle giassere alpin-e, le lenghe 'd giassa ch'a corìo arlongh le vaj, scavandje e slargandje. Soens le giassere a rivavo fin-a a la pian-a. Ij detrì che sti giassé a portavo dai mont a l'ha creà d'[[anfiteatro morénich]] dnans le duverture dle valade. As peul arconòssje intrand ant le vaj dla Dòira Rivaria e dla Deura Bàotia e ant le zòne dantorn al Lagh Magior e 'l Lagh d'Orta.

== Stòria ==
* Lese la vos [[stòria dël Piemont]].
[[Figura:Chiesa Abbaziale di Staffarda dal Chiostro.jpg|miniatura|L'[[abadìa dë Stafarda]]]]
Popolà fin-a dal [[Età dla pera|Neolìtich]], dòp ch'a son dësliasse ij giassé an àuta Pian-a 'd Pò, dël prim milenn aGC a l'é stàit ocupà daj [[Selt]], daj [[Ligurin]], daj [[Taurin]] e daj [[Salass]], che peui a saran sotmëttù daj Roman dël 220 aGC, ch'a l'han fondà 'd colònie 'me Augusta Taurinorum (Turin) e Eporedia ([[Ivrèja]]). Dòp la crisi dla part òvest dl'[[imperi roman|Imperi]] la region a l'é stàita leu dë scontr, invasion e conquiste d'[[Odoàcher]], dij [[Borgond]], dij [[Gòt]] (Sécol V dòp Crist), dij [[imperi Roman d'Orient|Bisantin]], dij [[Longobard]] (Sécol VI dòp Crist), dij [[Franch]] (773 dGC), guernand sèmper na certa independensa. La zòna a l'é stàita për la pì part unificà da [[Olderich Manfrèid]], dagià ch'a l'era spartìa an contà e marche, e Manfrèid a lassrà an ardità la [[marca 'd Turin]] e la [[marca d'Ivrèja]] al gënner [[Odon]] dij nòbij ëd Savòja, fieul d'[[Umbert Biancaman|Umbert I Biancaman]]. Ël process d'union al blason dij Savòja dle tère che ancheuj a constituisso ël Piemont a ampiegrà vàire sécoj. Prima as formran ëd comun-e independente, 'me [[Ast]], [[Lissandria]] e [[Savian]] (Sécol XII) e ëd fòrt marcheisà, 'me col ëd [[Marcheisà ëd Salusse|Salusse]] (Sécol XI) e col ëd [[Marcheisà ëd Monfrà|Monfrà]] (Sécol XII).
[[Figura:Basilica di Superga (Turin).jpg|miniatura|La Basìlica 'd Superga|sinistra]]Apress, l'antervension ëd podent nòbij forest, 'me ij [[Viscont]] (Sécol XIV), a possran ancor ij Savòja vers ij mont d'òvest. La lòta fra ij [[Valois]] e j'[[Asborgh]] pr'ël contròl sla Pian-a 'd Pò e sl'Euròpa antrega dël sécol ch'a fa XVI a contrastrà ancor l'union dl'atual Piemont. Mach dòp la [[pas ëd Cateau-Cambrésis]] dël 1559 [[Emanuel Flibert I ëd Savòja]] e sòj sucessor a podran ancaminé a spantié 'l Piemont fin-a a soa definission col [[tratà d'Aachen dël 1748]].
[[Figura:Karte von den Staaten des Konigs von Sardinien - D.F. Sotzmann, Berlin, 1793 (Carta degli Stati del Re di Sardegna).jpg|miniatura|Ël Regn ëd Sardëgna dont a fasìa part ël Piemont]]
Dòp ël perìod dla dominassion ëd [[Napoleon Bon-a-part]] (1798-1814), ël Piemont a l'ha torna fàit part dël [[Regn ëd Sardëgna]]. Dël 1861 a intra ant ël Regn d'Italia.
Ant j'agn apress ël Piemont a sarà l'antissipador dij moment crìtich e dle transformassion sossiaj e conòmiche dl'Italia antrega, con ij siòpero dj'ovriè durant le guère mondiaj (dël 1917 e dël 1943), j'esperiense turinèise ëd [[Antonio Gramsci|Gramsci]] e [[Piero Gobetti|Gobet]] (ant j'agn 1020), l'intensa partissipassion a l'[[Arzistensa]] (1943-1945), l'industrialism arnovant d'[[Adriano Olivetti|Adrian Olivet]] (dj'agn 1950) e le lòte dl'[[otogn càud]] (1969). L'industrialisassion piemontèisa a l'é stàita amponenta: passand da la strutura agraria tradissional dël regn dij Savòja, fondà sël podèj dle class dij buròcrat, dj'aristocrat e dij bajet, a l'ha avù un moviment ëd modernisassion ancaminà col posson industrial dël goern ëd [[Camillo Benso, cont ëd Cavour|Cavour]] (1852-1861), fin-a a fiorì 'me un dij tre vèrtes dël triàngol industrial ch'a l'ha tirà la chërsùa conòmica dl'Italia a l'achit dël Neuv-sent. A son pa mancà, durant ël lest dësvlup, ij disechilibri fra la capital Turin, na potensa industrial, e le provinse dantorn, con na conomìa agraria ëd bon livel, ma sensa industria.
Coasta-sì a l'é la rason dla granda diferensa fra le dimension ëd Turin (anviron un milion d'abitant) e ij sènter provinsaj (soens ëd gnanca 100 mila abitant). La [[FIAT]] a l'é stàita ëd sigura la companìa ch'a l'ha ablì 'n grand nùmer d'imigrà dal rest d'Italia dj'agn sinquanta e sessanta, causand ëd cangiament sossiaj e colturaj ancreus. Nopà a la fin dël sécol XX la conomìa e la sossietà piemontèisa a l'han ancaminà a decliné, le bòite e le marche pi famose a son soens nen stàit bon a afronté le dësfide dla [[globalisassion]] e al prinsipi dël sécol XXI ël Piemont a l'é trovasse ant na situassion ëd crisi conòmica e àuta disocupassion.

== Sità e provinse ==
[[Figura:Piedmont Provinse.png|thumb|right|300px|Le provinse]]
Ël Piemont a l'ha 7 provinse:
* [[Ast]] ([[Provincia d'Ast|AT]])
* [[Biela]] ([[Provincia ëd Biela|BI]])
* [[Coni]] ([[Provincia ëd Coni|CN]])
* [[Lissandria]] ([[Provincia ëd Lissandria|AL]])
* [[Noara]] ([[Provincia ëd Noara|NO]])
* Verban-Cusi-Òssola ([[Provincia dël Verban-Cusi-Òssola|VB]])
* [[Vërsèj]] ([[Provincia ëd Vërsèj|VC]])
E un-a Sità Metropolitan-a
* [[Turin]] ([[Sità metropolitan-a 'd Turin|TO]])
<br />
{|{{prettytable}}
|+ Sità pì popolà dël Piemont:
|- bgcolor="EFEFEF"
!N°
!Nom
!Abitant
!Provincia
|-
|1|| '''[[Turin]]'''|| 906.608 || [[Provincia ëd Turin|Turin]]    
|-
|2|| '''[[Noara]]''' || 102.817|| [[Provincia ëd Noara|Noara]]  
|-
|3|| '''[[Lissandria]]'''|| 91.593|| [[Provincia ëd Lissandria|Lissandria]]   
|-
|4|| '''[[Ast]]''' || 73.734 || [[Provincia d'Ast|Ast]]
|-
|5|| [[Moncalé]] || 55.059 || [[Provincia ëd Turin|Turin]]
|-
|6|| '''[[Coni]]''' || 54.914 || [[Provincia ëd Coni|Coni]]
|-
|7|| [[Rìvole]] || 50.694  || [[Provincia ëd Turin|Turin]]  
|-
|8|| [[Colegn]] || 50.054 || [[Provincia ëd Turin|Turin]]
|-
|9|| [[Ël Niclin]] || 48.297 || [[Provincia ëd Turin|Turin]]
|-
|10|| [[Seto|Seto Turinèis]]    || 47.000   || [[Provincia ëd Turin|Turin]] 
|}

== Conomìa ==
Ël Piemont a l'é na region con tradission industrial. La fàbrica pì amportanta a l'é la [[FIAT]].<br />
Importanta a l'é ëdcò l'agricoltura ([[ris]], melia, [[gran]] e biarava). Grand importansa a l'ha la coltivassion dla vis ant le colin-e dle Langhe, dël Roé, dël Monfrà e 'd l'Àut Noarèis për la produssion ëd [[vin]].

== Aministrassion ==
*[[Lista dij pressident dla Region Piemont]]
L'atual pressident dla Region a l'é Alberto Cirio (dal 6 giugn 2019).

== Lenga ==
La lenga pì parlà a l'é l'italian. Àutre lenghe parlà son ël [[lenga piemontèisa|piemontèis]], l'[[lenga ossitan-a|ossitan]], ël [[lenga franch-provensal|franch-provensal]], ël [[lenga Walser|walser]] e 'l [[Lenga sinto|sinto]]. Ancheuj ëdcò ël [[lenga romen-a|romen]], l'[[Lenga aràbica|àrabo]], l'[[Lenghe albanèise|albanèis]] e àutre lenghe a son parlà da j'imigrà. Ossitan, fransèis, franch-provensal e walser a son stàite arconossùe tanme lenghe ''minoritarie'' dël Piemont da la lej nassional n. 482 dël 15 dzèmber 1999, con la possibilità dle comun-e ëd diciaré sua àrea lenghìstica për podèj sfruté j'avantagi dla lej. La [[lenga piemontèisa]] a l'é comsëssìa tutelà da la [http://www.regione.piemonte.it/patrimonio_ling/normativa/dwd/regionale/lr_26_90.pdf lej 10 d'avril 1990, n. 26] che a la buta a pari 'd cole tutelà da la normativa nassional. A resta nen tutelà la lenga dla minoransa dij [[sinto]], ij [[sìngher]] piemontèis che da squasi 500 agn a son part ëd la stòria dla region e dont lenga a l'ha pijait vàire element da piemontèis e [[lenga fransèisa|fransèis]].

[[Provincia ëd Turin]]:

Franch-provensal - 45 Comun-e

{| width='100%' |
|- valign='top'
| colspan='4' |
* [[Ala]]
* [[Alpëtte]]
* [[Balme]]
* [[Cantòira]]
* [[Carema]]
* [[Castagnòle (TO)|Castagnòle]]
* [[Céres]]
* [[Ceresòle|Ceresòle Real]]
* [[Cialambèrt]]
* [[Cianoch]]
* [[Coasseul]]
| colspan='4' |
* [[Coasse]]
* [[Condòve]]
* [[Cheuri]]
* [[Frassinèj]]
* [[Germagnan]]
* [[Giajon]]
* [[Giaven]]
* [[Gravere]]
* [[Grosscaval]]
* [[Ingri]]
* [[Lans]]
| colspan='4' |
* [[Lemie]]
* [[Locan-a]]
* [[Matie]]
* [[Meana]]
* [[Mesnil]]
* [[Mompantè]]
* [[Monasté ëd Lans]]
* [[Monsnis]]
* [[Noasca]]
* [[Novalèisa]]
* [[Psinaj]]
| colspan='4' |
* [[Pont Canavèis]]
* [[Ribordon]]
* [[Ronch (TO)|Ronch]]
* [[Rubian-a]]
* [[Sparon]]
* [[Susa]]*
* [[Tràves]]
* [[Ussèj]]
* [[Valgiòje]]
* [[Valprà]]
* [[Venàus]]
* [[Viù]]
|}
(*) 1 Comun-a ch'a l'ha deliberà d'aparten-e ëdcò a la minoransa lenghìstica fransèisa.

Ossitan - 35 Comun-e

{| width='100%' |
|- valign='top'
| colspan='4' |
* [[Angreugna]]*
* [[Bardonecia]]
* [[Beubi]] *
* [[Cesan-a]]
* [[Cimon]]
* [[Clavier]]
* [[Isìles]]
* [[Fenestrele]]*
* [[L'Invers ëd Pinasca]]*
| colspan='4' |
* [[Luserna]]*
* [[Lusernëtta]]
* [[Massel]]
* [[Ols]]*
* [[Perosa]]*
* [[Pré]]*
* [[Pinasca]]*
* [[Pomaret]]*
| colspan='4' |
* [[Pòrte]]
* [[Pragelà]]
* [[Praly]]
* [[Pramòl]]*
* [[Prarostin]]
* [[Rorà]]
* [[Rore]]*
* [[Salbertrand]]
| colspan='4' |
* [[Sansa]]
* [[San German Chison]]*
* [[San Second (TO)|San Second]]
* [[Sauze 'd Cesan-a]]
* [[Sauze d'Ols]]
* [[Sestrier]]
* [[La Tor dël Pélis]]*
* [[Usseu]]*
* [[Ël Vilar Pélis]]*
* [[Ël Vilar ëd Perosa]]*
|}
(*) 18 Comun-e ch'a l'han deliberà d'aparten-e ëdcò a la minoransa lenghìstica fransèisa.

[[Provincia ëd Coni]]

Ossitan - 71 Comun-e

{| width='100%' |
|- valign='top'
| colspan='4' |
* [[Aison]]
* [[Arburent]]
* [[Argentera]]
* [[Assèj]]
* [[Barge]]
* [[Bërnes]]
* [[Beuves]]
* [[Blin]]
* [[Ël Borgh San Dalmass]]
* [[Briga Auta]]
* [[Brondel]]
* [[Caraj]]
* [[Cartignan]]
* [[Casteldelfin]]
* [[Castlar]]
* [[Castelmagn]]
* [[Cianeus]]
* [[La Ciusa]]
| colspan='4' |
* [[Crisseul]]
* [[Demont]]
* [[Droné]]
* [[Elva]]
* [[Entràive]]
* [[Envìe]]
* [[Frabosa Sotana]]
* [[Frabosa Sovrana]]
* [[Frasso]]
* [[Gajòla]]
* [[Gambasca]]
* [[Isasca]]
* [[Limon]]
* [[Macra]]
* [[La Marmo]]
* [[Ël Mél]]
* [[Mojòla]]
* [[Montmal]]
| colspan='4' |
* [[Montross]]
* [[Onsin]]
* [[Ormea]]
* [[Ostan-a]]
* [[Paisan-a]]
* [[Peiropurch]]
* [[Pontcianal]]
* [[Povragn]]
* [[Pradléves|Pra dj'Eve]]
* [[Prass]]
* [[Revel]]
* [[Ritan-a]]
* [[Roas-cia]]
* [[Robilant]]
* [[Rocafòrt]]
* [[Rocasparvera]]
* [[Rocavion]]
* [[La Ròcia ëd Droné]]
| colspan='4' |
* [[Sambuch]]
* [[San Damian Macra]]
* [[Sanfront]]
* [[San Pèire]]
* [[Sele ëd Macra]]
* [[Servasca]]
* [[Stròp]]
* [[Vaudiè]]
* [[Valgran-a]]
* [[Valmala]]
* [[Valàuria]]
* [[Venasca]]
* [[Vërnant]]
* [[Vigneul]]
* [[Vilaneuva dël Mondvì]]
* [[Ël Vilar San Costans]]
* [[Vinaj]]
|}
[[Provincia ëd Vërsèj]]

Walser - 6 Comun-e

{| width='100%' |
|- valign='top'
| colspan='3' |
* [[Alagna]]
* [[Carcòfo]]
| colspan='3' |
* [[Rimasch]]
* [[Rimela]]
| colspan='3' |
* [[Rima (Valsesia)|Rima]]
* [[La Riva]]
|}

[[Provincia dël Verban-Cusi-Òssola]]:

Walser - 6 Comun-e

{| width='100%' |
|- valign='top'
| colspan='3' |
* [[Bascén]]
* [[Formassa]]
| colspan='3' |
* [[Macugnaga]]
* [[Ornavass]]
| colspan='3' |
* [[Premia]]
* [[Valstron-a]]
|}

Con la Lej Regional 10 avril 1990, n. 26, ël Piemont a arconoss quatr lenghe stòriche presente an Piemont: piemontèis, ossitan, franch-provensal e walser. Dòp, ël consej regional, a l'ha aprovà la lej regional 17 giugn 1997, n.37 ch'a l'ha fàit quàich modìfica a la L.R. 26/90, rinforsand l'idèja dla lenga coma utiss fondamental për la chërsùa e lë scambi tra colture diferente.

== Lese ëdcò ==
* [[Lenga piemontèisa]]


== Anliure esterne ==
{{Interprogetto}}
* [http://www.regione.piemonte.it/ Sit istitussional]
{{Fin}}

[[Categorìa:Piemont| ]]